Putopis donosi opis Irijartove posjete Crnoj Gori 1874. godine, tokom koje je bio u prilici i da upozna knjaza Nikolu I Petrovića, kao i crnogorske zvaničnike iz njegove neposredne blizine.
Ova izuzetno vrijedna esejisističko-antropološko-putopisna knjiga francuskog publiciste, novinara, vjerovatno baskijskog porijekla, na gotovo 200 stranica sadrži i 43 dragocjene ilustracije i jednu geografsku kartu, koje govore više od riječi, i mogu nam približiti život u Crnoj Gori, u vrijeme neposredno prije Veljeg rata iz kojeg će Crna Gora izaći kao pobjednik i dobiti na Berlinskom kongresu medjunarodno priznanje njene nezavisnosti.
Irijartove knjige govore same za sebe i bez ličnog uvida ne može se u potpunosti shvatiti, to je i razlog što se nećemo upuštati u šire izlaganje njenog sadržaja, već ćemo se kratko osvrnuti na njegova zapažanja kada je u pitanju Crnogorska pravoslavna crkva, zbog aktuelnosti toga pitanja.
Šarl Irijarti objašnjava da je Crnogorska crkva nezavisna, da nema “kapa” nad sobom i da je nekoliko puta protestvovala protiv pretenzija Carigradskog patrijarha i onih Sinoda Ruskog. Jedino prilikom hirotonije, vladika bi išao u Moskvu. U nastavku ovaj čuveni francuski publicista pominje nama poznato pismo Praviteljstvujećeg suda crnogorskog i brdskog iz 3.jula 1804 godine, kojim obratio pismima ruskom caru i ruskom Ministarstvu vanjskih poslova, istaknuvši potpunu nezavisnost i samostalnost Crne Gore spram Rusije, kako u crkvenom tako i u državnom pogledu. “Gašenjem Pećke patrijaršije 1766. godine, “naš gospodin Mitropolit ostao (je) po sebi u ovdašnjoj crkvi u nezavisnosti ikakvoj vlasti kao drugi arhijereji”, da “od najstarijeg vremena vjeru hrišćansku nijesmo od Rusa, nego od Grka primili”, te da “mi narod crnogorski i brdski ne stojimo pod podanstvom Ruske imperije, nego samo pod moralnim pokroviteljstvom.
Ilustracija Cetinjskog manastira, sjedišta Mitropolita Ilariona Roganovića
Interesatno je zapažanje Irijartija u vezi raspodjele prihoda koje je ostvarivala Crkva (o kojima na više mjesta govori i navodi primjer manastira Ostrog u kojem je bivalo da u jednom danu bude priloga od preko 10.000 francuskih franaka), pa navodi: “Princ Nikola I, suveren nezavisne zemlje, u prvim godinama njegove vlade, i dalje je imao apsolutnu vlast; dobrovoljno, teoretski, da delegira dio moći na druge, uspostavljajući mini lidere u različitim granama državne uprave koju je stvorio. Do tada je imao slobodu dispozicije, bez sindikata, svih prihoda države, kao i prihoda Crkve.”
Irijarti govori o velikim skupovima Crnogoraca na trgu ispred manastrira, kako se u svetoj ozbiljnosti svi krste na zvuk zvona i da bi se po tome moglo reći da su Crnogorci vrlo religiozni narod. Medjutim dodaje da je to tačno samo u odredjenoj mjeri, da bolji poznavaoci govore da su Crnogorci slobodni mislioci južnoslavenske rase, da crkve ostaju gotovo prazne u vrijeme službi, a vanjska praksa je sujevjerna i interesuje ih mnogo više od prave suštine religije.” pa dodaje “Ovdje smo ponovo primorani da primijetimo veliku nedosljednost između supstance i forme. Tako da su crkve brojne; u Knjaževini ih ima četiri stotine koja nema dvije stotine tisuća duša; a broj svještenika doseže na pet šest stotina; milostinje su izobine, posti se. Striktno posmatrano, izgradnja neke crkve koja ne praktikuje pravoslavni obred nije dozvoljena.”
“Popovi su veoma neuki, a ipak uživaju autoritet ljudi, jer pripadaju narodu i učestvuju u njegovim borbama, noseći krst jednom rukom a zastavu u drugoj. U Manastirskim objektima monasi su u nedostatku, u tim različitim objektima uglavnom služe popovi. Crnogorski pop ima izgled ruskog ili srpskog papa iz Hrvatske, Bosne i Srbije, koji se prepoznaje po bradi, dugoj kosi i širokoj haljini, koju plemenito nosi; ali ipak, ipak je za stranca teško razabrati sveti karakter predstavnika religije, jer se u Kneževini susreću mnogi svještenici obučeni kao i drugi Crnogorci, kratka kosa, ruke na pojasu, vojno ponašanje kao kod gorštaka, a ipak su posvećeni. Iako su popovi, upliću se u konobe ili u kafane, puše lulu, piju rakiju, a ako je potrebno uzeće i gusle, “kao pop čiji portret sam napravio u hotelu na Cetinju, a koga se sobarica hvalila, pokazući mi njegove medalje koje je zaradio na bojnom polju.”
“Sve crkve koje smo posjetili su a-priori jednostavnih moitiva. Postoji opšti tip koji podsjeća na crkvu Monpaderno, objavljenu na našem putovanju: Trst i Istra unutrašnja dispozicija je ona grčke crkve, sa uobičajenom podjelom; u nju se otvara ikonostas, koji skriva poslužitelja u određenim trenucima, da to dopre do posmatrača, zajedno sa zrakama jarke svjetlosti, uz mirise tamjana i smirne. Crkve su vrlo jednostavne, ali su liturgije pompezne: ukrasi, dovoljno bogati, savremeni su zbog velikodušnosti suverana. Apsolutno ništa nije ostalo od nakita i svetih predmeta koji čine blago o kojem govore drevne hronike mletačkih putnika, koje su davali Srpski kraljevi, kraljevima i primatima Zete. Sve je raspršeno tokom turske invazije”
“Ljudi stoje tokom čitave liturgije, a čak su i prinčevi dužni da ostanu u stojećem stavu. Vjernici moraju ostaviti svoje puške na ulazu u crkve, povjeravajući ih nekom starijem da čuva.” – francuski putopisac dodaje – ” Blagdani su veoma brojni, po grčkom kalendaru, a jedna od pošasti naroda je upravo običaj koja je ugovoren, umjesto da se štedi u one dane praznog hoda, na slavama se uživa sa viškom troškova, što je pravi uzrok siromaštva. U zemljama bliskim Crnoj Gori, gdje je stanovništvo katoličko, franjevci osuđuju one koji u takvim prilikama troše mjesečna primanja porodice za jedna dan. Ove crkvene slave, sasvim različiti od obaveznih svetkovina, kao što su sveti dani Vaskrsa, Duhova, Uznesenja i Svete Svetosti Božića. Knjaz Danilo je činio sve da suzbije ovakva rasipništva.”
Prevod putopisa Šarla Irijarta (1832-1898) “MONTENEGRO” objavljenog u listu Tour du Monde 1877. godine, kasnije biće objavljen i u formi monografske publikacije na italijanskom jeziku u Milanu, 1878. godine.
mr Vladimir Lajović, arhimandrit
