U periodu od 2. aprila do 6. aprila 2015. godine posjetio sam Sankt Peterburg (ranije Petrovgrad, odnosno Lenjingrad), koji se – s razlogom – naziva grad muzej i grad heroj. U proteklih 312 godina ovog grada, kojeg je 1703. godine na obalama rijeke Neve osnovao car Petar Veliki iz dinastije Romanov, ljudska ruka i um su stvorili raskošno kulturno nasljeđe, o čemu svjedoče brojni spomenici i građevine. Treba reći da Sankt Peterburg ima skoro 250 muzeja i oko 4.000 zaštićenih kulturno-istorijskih dobara. Uz to, UNESKO je označio oko 2.400 zdanja kao spomenike istorije arhitekture. Od Sankt Peterburga jedino Venecija ima više zaštićenih zgrada.
S druge strane, u Drugom svjetskom ratu nijedan grad na našoj planeti nije bio izložen tako dugoj, dramatičnoj i surovoj opsadi poput Sankt Peterburga, odnosno Lenjingrada, kako se tada nazivao. Njemačka blokada ovog grada trajala je besprimjernih 872 dana. Bilo je to 872 dana užasnih patnji, stradanja i pakla, bez premca u istoriji. No, grad na Nevi izdržao je sva iskušenja. U toj najvećoj opsadi u istoriji ljudskog roda, stanovništvo se herojski branilo i nastavilo život, iako je nastupila nezapamćena glad, oskudica i hladnoća, koja je zimi dostizala čak 40 stepeni ispod nule. Ukupan broj mrtvih na kraju će iznijeti oko 650.000 ljudi. Prema nekim procjenama, taj broj se kreće više od jednog miliona stradalih Lenjingrađana. Zbog ovakve nadčovječanske odbrane Lenjingrad je, već 1945. godine, proglašen Gradom herojem Sovjetskog Saveza.
Boraveći u Sankt Peterburgu imao sam za cilj da – pored ostalog – pronađem grob i poklonim se sjenima vladike Vasilija Petrovića. Jedinog iz slavne crnogorske dinastije Petrović-Njegoš čiji se zemni ostaci danas nalaze izvan Crne Gore. Posredsvom interneta saznao sam da on leži u Blagovješćenskoj crkvi u gradu na obalama Neve, kao i da je u toj crkvi sahranjen čuveni ruski vojskovođa Aleksandar Suvorov. Iz hotela uputili su me u Blagovješćensku crkvu, koja se nalazi u ulici Lajtnanta Šmidta.
Međutim, pokazalo se da u toj crkvi ne počiva vladika Vasilije. Jedan od sveštenika mi je rekao da u Sankt Peterburgu postoji – čak – osam crkava sa tim nazivom. Ovaj sveštenik nije znao ni gdje se tačno nalaze zemni ostaci nepobjedivog Suvorova, što bi mi poslužilo kao orjentir za pronalaženje crkve u kojoj leži crnogorski vladika. Imajući sve to u vidu, kao i činjenicu da sam limitiran vremenom svog boravka u Sankt Peterburgu, počeo sam da gubim nadu da ću pronaći grob vladike Vasilija Petrovića.
Šetajući ulicama grada, raspitivao sam se gdje se sve nalaze hramovi sa nazivom Blagovješćenska crkva. U blizini spomenika Petra Velikoga uspio sam da – napokon – razriješim enigmu svetilišta u kome leži jedan od sedam veličanstvenih Petrovića. Naime, na moje pitanje gdje bi mogao da počiva feldmaršal Suvorov jedan od uličnih prodavaca suvenira, nakon provjere putem mobilnog telefona, rekao mi je da potražim Blagovješćensku crkvu u Lavri Svetog Aleksandra Nevskog.
I – odista – pokazalo se da je ova informacija tačna. U ovom velikom i monumentalnom sakralnom kompleksu postoji Blagovješćensko svetilište, koje je danas pretvoreno u Nacionalni Panteon Rusije. U tom Panteonu sahranjeni su brojne znamenite ličnosti iz ruske istorije (Suvorov, pojedini članovi carskih familija i dr.). Među ovim poznatim Rusima nalazi se i grob crnogorskog vladike Vasilija Petrovića. Međutim, dio hrama (panteona), gdje je smještena njegova grobnica, tih dana se uveliko renovirao. Zbog toga je pod sa pojedinim grobnicama, uključujući i Vasilijevu, u cilju zaštite, bio zastrt sa pet-šest slojeva najlona. Pošto najlon nije bilo moguće privremeno skloniti, preostalo mi je jedino da se duboko poklonim vladici Vasiliji, kao i da se slikam pored njegovog groba, čiji su se obrisi, koliko-toliko, raspoznavali ispod postavljenih slojeva najlona.
Napuštajući Blagovješćensko svetilište, koje ulazi u sastav Lavre Aleksandra Nevskog, u mislima počeo mi se ocrtavati portret vladike Vasilija Petrovića (1709-1766), koji je – kao izuzetna ličnost – ostavio duboki trag u crnogorskoj povjesnici i crkvi. Četrdesetih godina XVIII vijeka on, u svojstvu pomoćnika mitropolita Save Petrovića, stupa na crnogorsku političku scenu. U stvari, kao drugi vladika, vladao je Crnom Gorom – zajedno sa mitropolitom Savom – od 1750. do 1766. godine.
Kao što je poznato, vladika Sava je živio prilično povučeno, inertno i ćudljivo. Bez dovoljno mašte, neophodne odlučnosti i jasne državničke vizije, rukovodio se prvenstveno crkvenim pitanjima i sitnim ličnim interesima. Kako je – u prvom redu – bio okrenut crkvi i posvećen uvećanju njene imovine, Sava Petrović nije uspio da se, kao narodni vođa, nametne violentnim Crnogorcima u periodu teške oslobodilačke borbe protiv Osmanlija i zaoštrenih međuplemenskih sukoba zbog krvne osvete, koja je snažno potresala cijelo crnogorsko društvo. Na taj način postepeno je gubio kontrolu nad zbivanjima u zemlji.
S druge strane, iako formalno nije bio prva ličnost, Vasilije Petrović, vrlo energičan, darovit i samouvjeren, igrao je vodeću ulogu u političkom životu ondašnje Crne Gore. Nastojao je – prije svega – da učvrsti centralnu vlast, da ostvari što čvršće političke veze sa carskom Rusijom i da podigne prosvijećenost svog naroda. Bio je sav okrenut budućnosti i imao je viziju razvitka svoje zemlje.
„Rad i djelo mitropolita Vasilija Petrovića toliko su značajni i mnogostrani da se istorija Crne Gore za dvadeset godina ne može zamisliti bez njegova imena. […] Njegovo vizionarstvo, koje je snagom svoje volje prenio na veći broj Crnogoraca, razbuktalo je maštu plemenskog čovjeka da se ostvari ono što je bilo nemoguće: potpuno slobodna i nezavisna Crna Gora pod pokroviteljstvom Rusije“ (Redakcija za istoriju Crne Gore: Istorija Crne Gore, knjiga treća, tom prvi, Titograd, 1975, str. 303 i 304).
Osim toga, vladika Vasilije ostaće upamćen i kao pisac prve štampane istorije Crne Gore. Njega je posebno zanimala arhivska građa iz prethodnih epoha, koja se čuvala u Cetinjskom manastiru. Zapravo, Vasilija su privlačili sačuvani istorijski spisi, iz kojih je nastala njegova „Istorija o Černoj Gori“. Ovo svoje djelo objavio je 1754. godine u Moskvi. Ono će – kao što je poznato – odigrati veliku ulogu u razvoju istoriografije o Crnoj Gori. Pored toga, Vasilijin istorijski zapis snažno će uticati i na formiranje svijesti Crnogoraca o vjekovnoj slobodi i nezavisnosti pod upravom cetinjskih vladika.
Za razliku od mitropolita Save, koji je bio promletački orjentisan, vladika Vasilije se, u spoljnoj politici, prvenstveno oslanjao na Rusiju, mada je pokušao da se nametne i Austriji. On je smatrao da se osloncem na Rusiju može povesti odlučna borba protiv Turaka i Mlečana. Tako se, sa Vasilijem Petrovićem (koji je, na preporuku vladike Save, rukopoložen za mitropolita 1750. godine u Beogradu), počinju učvršćivati rusko-crnogorski odnosi, što je rezultiralo stvaranjem kulta Rusije u Crnoj Gori.
Krajem oktobra 1765. godine vladika Vasilije stigao je preko Kijeva u Petrovgrad. Iščekujući da se izbori za milost nove carice Katarine Velike, Vasilije se iznenada razbolio. „Osjećajući kraj, on je izdiktirao testament […], ali ga je smrt spriječila da ga potpiše. Istoga dana uveče 10/21. marta 1766. zauvijek je sklopio oči u zemlji za koju su bili vezani svi njegovi politički planovi i nade. […] Carica je naredila da se Vasilije sahrani o državnom trošku Rusije. Mitropolit Vasilije Petrović sahranjen je uz naveći crkveni i vojni ceremonijal“ (Redakcija za istoriju Crne Gore: Istorija Crne Gore, knjiga treća, tom prvi, Titograd, 1975, str. 367).
Kao što je naprijed navedeno, sahranjen je u Blagovješćenskoj crkvi, koja pripada sakralnom kompleksu Lavre Svetog Aleksandra Nevskog u Sankt Peterburgu. U ovom današnjem Nacionalnom Panteonu Rusije počivaju brojne znamenite ličnosti iz ruske istorije. Inače, na Vasilijinoj nadgrobnoj ploči uklesan je crnogorski grb iz doba vladike Danila Petrovića. U toj prvoj varijanti dinastičkog grba vladalačkog doma Petrović-Njegoš preuzet je dvoglavi orao sa grba Crnojevića, koji je oblikovan po uzoru na ruske grbove, sa mnoštvom dekorativnih elemenata. Pored crnogorskog grba, na nadgrobnoj ploči je ispisano da je tu sahranjen Vasilije Petrović, mitropolit crnogorski, primorski, skenderski i egzarh pećkog patrijarha.
Imajući u vidu da je vladika Vasilije Petrović višestruko zadužio crnogorsku istoriju, bilo bi lijepo i primjereno da svaki Crnogorac, koji posjeti Sankt Peterburg, obavezno obiđe Blagovješćensko svetilište i pokloni se njegovim sjenima. Jer, Vasilije je, iz perspektive svog vremena, dalekovido sagledao istorijsku sudbinu Crne Gore, čiji su osnovni principi – kroz vjekove – bili i ostali „borba neprestana“ za pravo, čast i slobodu crngorskog naroda i njegovog otačastva.
(Tekst je objavljen u „Vijestima“
od 3. i 4. maja 2015. godine)
