Vlado Đ. Duletić
Tudor Vuković – tajanstveni slikar iz Maina
Vlado Đ. Duletić
Kao što je poznato, Maine su – kroz istoriju – dale brojne znamenite ličnosti. Autor ovih redova je do sada skicirao portrete četiri poznata Mainjanina – pisca i modruškog biskupa Nikole Mainjanina, mletačkog generala Rada Krapovića, austrijskog feldmaršal-lajtnanta Jovana Aleksića od Maina i pozorišnog glumca Bogoboja Rucovića iz mainskog sela Podostrog. Razumije se, time nije iscpljena lista značajnih ličnosti koje potiču iz Maina.
Pored ostalih, ovo primorsko pleme u neposrednom zaleđu Budve, iznjedrilo je i, talentom posebito nadarenog, srednjovjekovnog slikara – zografa Tudora Vukovića Desisalića, koji je živio i stvarao u XVI vijeku. Treba reći da su sačuvani podaci o njemu veoma skromni i oskudni. Da ikonopisac Tudor Vuković potiče iz Maina saznajemo – ustvari – iz natpisa sa njegove jedino sačuvane ikone Bogorodice sa Hristom, koja se nalazi u bogatoj riznici Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
Prema navodu Đorđa Mazalića, sarajevskog slikara, konzervatora i kolekcionara, iznijetom u članku Na tragu jednom starom ikonopiscu, koji je objavljen u malo poznatom Glasniku Narodnog univerziteta Boke Kotorske iz 1940. godine, postoje još tri druge ikone donijete u Sarajevo, koje – takođe – pripadaju stvaralačkom opusu Tudora Vukovića iz Maina. Međutim, danas nije poznata sudbina tih Vukovićevih ikona. Pretpostavlja se da se one nalaze u privatnim kolekcijama u inostranstvu, tako da – zasad – nijesu dostupne za stručnu elaboraciju i analizu.
Tri godine nakon pojavljivanja navedenog članka, Mazalić je, u Glasniku hrvatskih zemaljskih muzeja u Sarajevu, objavio osjetno opširniji tekst pod nazivom Nekoliko starih slika – Madona Tudora Vukovića slikara iz Maina. U ovom drugom radu Đorđe Mazalić je, sve ono što je u prethodnom članku nagovijestio, sada znatno šire izložio i obrazložio.
U radu iz 1943. godine Mazalić donosi i cio natpis ispisan na dnu ikone. U ovom natpisu sarajevske ikone Bogorodice sa Hristom, zograf Vuković daje podatke o njoj i opisuje okolnosti pod kojim je djelo nastalo. „Na početku piše da je ktitor vojvoda Ivan, zatim da je ikonu naslikala ,grešna ruka′ Tudora majstora Vukovića iz Mahina primorskih […] 1568. od rođenja Hrista, u vreme srpskog arhiepiskopa Makarija. Dalje se u natpisu kaže da je ikona rađena u Sarajevu, da je Carigradom, istočnim i srpskim zemljama tada upravljao sultan Selim, a da je sandžak u Bosni bio Ferhad beg, brat Ivana Vukovića Desisalića“ (Sreten Petković: Lažni slikar Tudor Vuković, Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu XVIII-2, Beograd, 2007, str. 80).
Inače, bosanski sandžak-beg Ferhad Vuković Desisalić je u Sarajevu sagradio čuvenu Ferhadija džamiju (1561/62. godine), koja odražava punu zrelost klasičnog osmanskog stila. Tako su dvojica Desisalića, uz slikarsko umijeće Tudora Vukovića, simbolično, na najljepši mogući način povezali dvije zanosne ljepote ovog grada – jednu tajanstvenu ikonu i jednu čudesnu džamiju.
Jedan od najstarijih dragulja srednjovjekovne prošlosti u korpusu bosanskohercegovačkog ikonopisa jeste – svakako – ikona Bogorodice sa Hristom, koju je naslikao Tudor Vuković iz Maina kod Budve. Nastala je u Sarajevu prije gotovo 450 godina. Kao što je navedeno, njen naručilac je bio vojvoda Ivan Vuković Desisalić. Pretpostavlja se da je ikonopisac imao rodbinske veze sa ktitorom ikone, pošto je nosio prezimena i Vukovića i Desisalića.
S tim u vezi treba reći da se ugledna sarajevska porodica Vuković Desisalić javlja u dokumentima iz XV vijeka u Hercegovini. Prvi poznati član ove porodice je Vuk Desisalić, čovjek Stjepana Vukčića Kosače. U pisanim izvorima spominje se 1435. godine. Drugi Desisalić se zvao Ivan, koji nosi i prezime Vuković, vjerovatno po navedenom Vuku Desisaliću. Javlja se 1472. godine kao vlastelin hercega Vlatka, sina Stjepana Vukčića. Kao dvorjanin Ahmeda Hercegovića, Vlatkova brata, 1492. godine se pominje Grgur Desisalić. Pošto je prezime Desisalić vrlo rijetko i zato što su sva trojica naprijed pomenutih bili u službi Vukčića, opravdano se pretpostavlja da su oni članovi iste porodice. Zbog istog prezimena sarajevski Desisalići iz druge polovine XVI vijeka (kako oni iz hrišćanskog, tako i oni iz muslimanskog ogranka) smatraju se njihovim potomcima.
U skladu sa pretpostavljenim genealoškim vezama može se zaključiti da su se preci slikara Tudora Vukovića iz Hercegovine, sklanjajući se vjerovatno pred najezdom Turaka, naselili u Maine kod Budve. Uostalom, to zorno potkrepljuje i činjenica da brojna današnja bratstva na Crnogorskom primorju vode porijeklo, upravo, iz Hercegovine.
Prema mišljenju stručne javnosti, Tudor Vuković je u mladosti učio ikonopisanje u nekoj dubrovačko-vizantijskoj radionici, koja mu je omogućila da uspješno ovlada sa potrebnim slikarskim tehnikama. Porijeklo mainskih Vukovića od hercegovačkih Desisalića uslovilo je da se školovani ikonopisac Tudor Vuković iz budvanskog primorja preselio u Sarajevo kod svojih rođaka Desisalića, odnosno kod uticajne braće vojvode Ivana, Andrije i Toma (Ferhad bega). U to vrijeme Sarajevo se javlja kao najvažniji privredni, društveni i kulturni centar porobljene Bosne i Hercegovine, koji je nadarenim stvaraocima i preduzimljivim ljudima obezbjeđivao dalji razvoj i napredak. Tako je – tražeći sredinu koja pruža veće šanse na uspjeh – slikar Vuković dospio u Sarajevo, kod svojih uglednih rođaka Vukovića Desisalića. Tu je on – pored ostalog – naslikao poznatu ikonu Bogorodicu sa Hristom.
Ova ikona slikana je „na dve spojene lipove daske, povezane i učvršćene sa dve letvice (kušaka) na poleđini (55x69x3,5 cm). Okvir ikone je označen bojom po spoljnim ivicama spojenih dasaka“ (Sreten Petković: Lažni slikar Tudor Vuković, Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu XVIII-2, Beograd, 2007, str. 79 i 80). U tom smislu, sarajevska ikona Bogorodice sa Hristom nema ram od izdignutih ivica na krajevima dasaka.
Ikonopisac je – inače – na zlatnoj pozadini naslikao poprsje Bogorodice koja lijevom rukom pridržava malog Hrista. Prema prikazanoj ikonografskoj predstavi, mladenac svojom desnom rukom blagosilja, a u lijevoj ruci drži svitak. Za njegovu naslikanu desnu ruku Đorđe Mazalić kaže da je rađena u duhu istočne ikonografije, dok lijeva ruka odgovara onome kako su slikali italijanski umjetnici.
„Detalji odežde – maforion sa zlatnim porubom i zvjezdicama, hiton i himation Hrista – konvencionalne signature i stavovi figura sasvim su u znaku pravoslavne ikonografije Bogorodice Odigitrije“ (Aleksandar Čilikov: Ikone u Crnoj Gori, Cetinje – Podgorica, 2015, str. 38). Po predanju, ovaj tip Bogorodice prvi je, na drvenoj podlozi, naslikao sam Hristov učenik jevanđelist Luka. O Odigitriji postoji legenda da je dvojici slijepaca povratila vid. Time je ona postala čudotvorna ikona, tj. putevoditeljica, odnosno „voditeljica na putu“.
Najneobičniji detalj na Tudorovoj ikoni jeste – svakako – da je mali Hrist prebacio desnu nogu preko lijeve, dok ga Bogorodica drži u naručju. Treba reći da u vizantijskom slikarstvu nije poznat primjer da je na nekoj ikoni Hrist prebacio nogu preko noge, dok ga majka pridržava. Takođe, po svojoj izuzetnosti, upadljiva je naslikana glava Hrista, koja ne odgovara uzrastu malog djeteta. Vjerovatno se Tudor Vuković za slikanje likova Bogorodice i Hrista služio živim modelima, pošto dijete na ikoni uveliko liči na svoju majku. Najzad, neobičnost ove ikone ogleda se i u tome što prsti na lijevom, obnaženom stopalu maloga Hrista prelaze bijelu crtu koja uokviruje predstavu majke i sina. Ova tehnička pojedinost se može pripisati uticaju ruske ikonografske tradicije.
Pored dodira sa ruskim ikonopiscima (po svoj prilici sa Atosa), Tudor Vuković slikar iz Maina bio je – kao što je naprijed navedeno – i pod uticajem italijanskih majstora. Takođe, koloristički je blizak i kritskim ikonopiscima. „Mazalić uočava i vizantijske uticaje kada umetnik slika pokret glave, obrve, nos i vrat, a da su oči, usne i modelovanje rađeni po uzoru na zapadnu školu“ (Sreten Petković: Lažni slikar Tudor Vuković, Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu XVIII-2, Beograd, 2007, str. 80).
Pored Đorđa Mazalića, ličnošću i djelom Tudora Vukovića iz Maina bavili su se i drugi pisci i istoričari umjetnosti. Tako profesor Svetozar Radojičić u svojoj knjizi Majstori starog srpskog slikarstva, koja je objavljena 1955. godine, Tudora Vukovića smatra učenikom primorskih majstora XVI vijeka.
Kao što je poznato, profesor Vojislav Đurić je – pripremajući izložbu Ikone u Jugoslaviji (u vrijeme održavanja VII kongresa vizantologa u Ohridu 1961. godine) – odabrao i ikonu Bogorodice sa Hristom, mainskog slikara Tudora Vukovića. Tri godine kasnije, u knjizi Dubrovačka slikarska škola (koja je izdata 1964. godine), Đurić smatra da je „Tudor Vuković učio slikarstvo kod majstora dubrovačke slikarske škole u Kotoru ili Dubrovniku“, kao i da je „pripadao dubrovačko-vizantijskoj grupi XVI veka“.
U monografiji Umjetničko blago Crne Gore iz 1980. godine, poznati crnogorski akademik Pavle Mijović spominje sarajevsku ikonu Bogorodicu sa Hristom, za koju smatra da je skoro napustila tradiciju ikonopisa pravoslavne crkve. Iste godine inostrani autori K. Wessel i H. Brenske, u svojoj knjizi posvećenoj ikonama, baveći se Vukovićevom ikonom, iznose mišljenje da je u njoj sublimiran snažan uticaj renesanse Paleologa, odnosno epohe srednjovjekovnog vizantijskog kulturnog poleta i umjetničke slave istočnog hrišćanskog svijeta.
Istoričar umjetnosti i slikar Svetlana Rakić u knjizi Ikone Bosne i Hercegovine (16-19. vijek), koja je izašla iz štampe 1998. godine, ponavlja – uglavnom – izrečene ocjene Vojislava Đurića o slikarstvu Tudora Vukovića.
Krajem devedesetih godina prošlog vijeka Tudorova ikona se našla na konzervaciji u Narodnom muzeju u Begradu. Njome se posebno bavio Milorad Medić, akademski slikar i konzervator. Na rendgenskom snimku on je uočio da je donji dio ikone preslikavan. S tim u vezi Medić je oprezno najavio mogućnost da je Vuković preslikao neku stariju rusku ikonu.
Nadalje, naprijed citirani profesor Sreten Petković, objavio je 2007. godine članak Lažni slikar Tudor Vuković u Zborniku Narodnog muzeja u Beogradu XVIII-2. U tom članku, on je iznio pretpostavku da je ikona Bogorodice sa Hristom najvjerovatnije falsifikat, odnosno da je njen tobožnji slikar Tudor Vuković nepostojeća ličnost. Zapravo, Petković je – na osnovu izvršene analize – došao do zaključka da je ikona sa Tudorovim natpisom ustvari ruska ikona, po svemu sudeći ikona Bogorodice Tihvinske sa kraja XVII ili iz početnih godina XVIII vijeka.
Valja reći da ovako kontroverzni i radikalni stav profesora Petkovića nije potvrđen od strane nekog drugog poznatog poznavaoca crkvenog slikarstva, tako da mu treba sa opreznošću pristupiti. Jer, do sada nijesu otkrivani falsifikati među ikonama koje su izlagane u muzejskim postavkama i na reprezentativnim izložbama, odnosno kojima su se bavili ozbiljni stručnjaci. Pošto na autoru ovih redova nije da o tome presuđuje, ipak teško je povjerovati da – poslije toliko iznijetih relevantnih ocjena o autentičnosti Vukovićeve ikone – može doći do obrta i osporavanja slikara Tudora Vukovića iz Maina, kao i autorstva njegove jedino sačuvane ikone Bogorodice sa Hristom, koja se nalazi u Umjetničkoj galeriji Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
Najzad, poznati crnogorski istoričar umjetnosti Aleksandar Čilikov, u monografiji Ikone u Crnoj Gori, koja se pojavila 2015. godine, bavi se – pored ostalog – i ikonom Bogorodice sa Hristom slikara Tudora Vukovića. Prema njegovom mišljenju, Tudorova ikona je – kao što smo naprijed već istakli – naslikana u znaku pravoslavne ikonografije Bogorodice Odigitrije.
S obzirom na iznijete opservacije i nedoumice pojedinih relavantnih imena iz istorije umjetnosti, može se – s razlogom – kazati da su ličnost i djelo slikara Tudora Vukovića iz Maina kod Budve obavijeni velom misterije. Uprkos tome, smatramo ipak da se njegov identitet i stvaralaštvo ne mogu dovesti u pitanje.
Tekst je u vidu feljtona objavljen u Pobjedi 14, 15, 16. i 17. septembra 2015. godine.