Vojislav D. Nikčević:
Skito – Sarmati Dioklecijani i njihova država na Ilirikumu
Na osnovu dokumenata objavljenih u višetomnom zborniku Monumenta Montenegrina, kao i u knjizi “Prevalitana i Kraljevstvo Slovena”, autor iznosi podatke o doseljavanju skito-sarmatskih naroda Dalmata i Dokleata na jadransko primorje i šire zaleđe; tekst je izvorno objavljen u posebnom izdanju časopisa “Doclea” (glasila DANU) – Zborniku radova “Crna Gora od iskona” (2010)
Zaposijedanje Dalmacije od strane Skita-Slovena
Po Polibiju krajem III i početkom II vijeka prije naše ere Skito-Sarmati Dalmati zauzimaju zemlje koje su nekada pripadale skitskom kraljevstvu (D)Aorsa. Po Strabonu na jadranskoj obali, na krajnjem sjeveru su Apsirti, Skiti, potomci Medejinog brata Apsirta. Južno od njih su Japodi, pa Liburni čija se granica završava na ostrvu Hvaru. Salona je “glavna luka i centralni vojni grad Dalmata; dalmatska zemlja ima pedeset većih gradova, uglavnom spaljenih po “Avgustovskm naređenju”.
Po Strabonu ovaj skitsko-sarmatski narod imao je običaj da svakih “osam godina nanovo dijeli svoju zemlju”. Dalmacija je već tada podijeljena na “dva jednaka dijela” i to planinom Andrius – na primorsku i kontinentalnu. Oko rijeke Narone nalaze se ostaci nekada moćnog kraljevstva, države Daorsa.
Na putu nestanka, po Strabonu, bili su i trački Tribali, po kojima će u zvaničnim dokumentima ranovizantijske kancelarije, počev od kraja IV vijeka Prevalitana dobiti ime (“Prevales – narod ili grad na graničnom području Dalmacije i Dakije” – Felix Gaffiot: “Dictionnaire illustre latin francais”, Paris 1934, p. 1232).
Između Dardanije, koja je već dobrim dijelom skitsko-sarmatska, “ograničene Makedonijom i Peonijom” i Jadranskog mora, prostori su sarmatskih naroda Autarijata, nekada najmoćnijeg na tom dijelu Ilirikuma koji je potčinio Tribale-Prebaleje. U Strabonovo vrijeme Risan je već bio sarmatizovan, a najvjerovatnije i ostali gradovi koje navodi: Lješ (Lissus), Akrolješ (Acrolissus) i Epidamn–Drač.
Vatikanski fragmenti i poznoantički grčki prepisi Strabonove “Geografije” nude kolaž različitih varijanti izvornog teksta. Nasuprot njima francusko-njemačka verzija antičkih izvora i svod Strabonovog spisa, najvjerovatnije objavljeni za posljednjih godina geografovog života, na najmanju moguću mjeru svode brojne digresije koje se tiču istorija područja i naroda koji se opisuju; izvornik je u ovoj redakciji osiromašen za niz za istoriografiju važnih činjenica, bez sumnje za Ilirikum najznačajnijih o ratovima Kelta i skitsko-sarmatskih naroda oko Dunava i u Panoniji i migracije Skita-Sarmata, među njima Tribala-Prebaleja i Besa sa prostora sjeverne i jugozapadne Trakije na jugozapadni Ilirikum.
Na drugoj strani, takva redakcija pisara iz imperijalne administracije, koji uz grčki naporedo nude i latinski tekst, najvjerovatnije pripreman po nalogu vojnog vrha ili senata, podrobno i jasno predstavlja sve narode Grčko-rimskog carstva i njihove saveznike, među kojima su najznačajniji Skiti i Sarmati.
“Imperijalna redakcija”, najvjerovatnije iz polovine I vijeka naše ere, pojam Iliyrii izjednačava sa Illyricum, nigdje ne dajući povod da se pridjev izveden iz ovog naziva pojmi kao narodnosno-etničko određenje. Konačno: “imperijalna redakcija” jasno navodi da su u to doba Skiti-Sloveni (Scythae Slavi, Skithai Sklavoi) zaposjeli sve makedonske i epirske prostore i dobar dio Dalmacije, omogućavajući rimskoj vojnoj sili da u potpunosti drži stratešku kontrolu nad južnim, jugozapadnim i srednjim Ilirikumom, do linije razgraničenja sa Skitskim carstvom ili “skitskom federacijom naroda” na prostorima sjevera Trakije, donjeg toka Dunava i crnomorskih tračkih luka. Za razliku od ovog svoda Strabonove “Geografije”, grčki prepisi i vatikanski fragmenti taj dio teksta, po svemu sudeći i još neke, rediguju, brišući slovenski etnonim i namjesto njega uključuju opšteodomaćen termin kada su u pitanju neGrci i neRimljani “varvari”.
Nijedan od geografa ili hroničara na prostorima Ilirikuma ne spominje skitsko-sarmatski narod Dokleate (Diokleate) do oko 50. godine naše ere.
Njihov se etnonim vezuje za izvore iz IV vijeka prije naše ere: jedan od pratilaca Aleksandra Makedonskog, Polikleitos iz Larise, u svojoj istoriji Aleksandrovih pohoda koja je sačuvana u nešto dužim ali ne uvijek i najjasnijim fragmentima, navodi da su veliki osvajač i njegov otac Filip pred početak svake velike vojne odavali poštu Dioklidima, zaštitnicima, potomcima heroja Diokla, osnivača Diokleje, koji je bio vođa i kralj skitskog naroda Saka.
Grad Diokleju utemeljio je skitski kralj Dioklo
Diokla spominje i Homer u jednom stihu Odiseje i to kao bojovnika koji je bio upućen u misterije podzemnog svijeta. Čuveni skitski kralj Dioklo, pred kraj XI vijeka prije naše ere, između 1040. i 1000. godine, nakon velikih vojni u Maloj Aziji, došao je na Balkan i utemeljio grad Diokleju, sa velikim sveučilištem posvećenom za sada nepoznatom božanstvu podzemnih svjetova čijih je misterija bio veliki žrec i posvećenik. Duklja, grad koji je po njemu dobio ime, bio je sa Skadrom, zavjetnim gradom posljednjeg atičkog kralja Kodra, inače Dioklovog bliskog rođaka, neka vrsta prijestonice države koju su stvarale Sake u zajednici sa Kimerijskim Skitima koji su zaposjeli dijelove Italikuma.
Sloveni dolaze na ove prostore polovinom IV stoljeća prije nove ere: po hroničarima Filipove i Aleksandrove epohe, nakon Filipovog sukoba sa Pontskim i Zapontskim Skitima i velike bitke na rijeci Marici u kojoj je poginuo stari skitski car Atej, nekoliko stotina hiljada Slovena sa porodicama raširilo se, nastanivši se uz zemlje svojih skitsko-sarmatskih srodnika, na jugu i jugozapadu Balkana.
Najstarije antičke hronike i njihovi prepisi iz doba utemeljenja Rimskog carstva, iako sačuvani u fragmentima, nude mogućnost da se barem približno skicira predstava o tome kako su izgledala prva skitska osvajanja i zaposijedanja najvećeg dijela Ilirikuma.
Sa sukobom sa Atejom i silovitim naseljavanjem Slovena sa porodicama, Dioklov rod, Dioklidi, u Filipovo i Aleksandrovo vrijeme počinju da se slave kao božanstva – heroji, rodonačelnici skitsko-sarmatske iliričke moći.
Pomponije Mela, ističući da “Dunav koji izvire u Germaniji predstavlja prirodnu granicu između Germana i Skita”, veliku pažnju posvećuje Makedonij i Trakiji koje izdvaja iz Ilirikuma: to su oblasti pod suverenom rimskom vlašću, one su “civilizovane”. Na Ilirikumu, njegovom primorskom dijelu i širem jadranskom zaleđu, navodi sljedeće narode, potvrđujući riječi Tita-Livija: Partene-Sake i Dasarete koji žive zajedno, potom Taulante, Enheleje, Feačane.
Nasuprot njemu, Plinije Drugi u svojoj koju deceniju poznijoj Naturalis historiae, na prostorima srednjeg i početka južnodalmatinskog zaleđa spominje nove narode, pregrupisavanje starih poznatih po navodima Tita Livija, i njihovo povlačenje u južnije oblasti primorskog Balkana. Među novim narodima su i Dokleati. Oko Skadra su Labeati, i uz njih nove skitsko-sarmatske populacije: Senedi, Rudini, Grabei, koje se pridružuju Saseima-Sakama!
Nakon ove posljednje grupacije skitsko-sarmatskih plemena-naroda Plinije ističe da su populacije “onih koji sami sebe nazivaju Ilirima”, najvjerovatnije mješavina najstarijih ostataka domorodačkog stanovništva i skitskih i keltskih etničkih grupa, koje su već smatrane starosjediocima: ti narodi nalaze se u zajednici sa Taulantima i Pirejima koji su “sačuvali svoje ime”.
To navodi na zaključak da se pojam Iliri, u etničkom značenju, javlja krajem V ili početkom IV vijeka prije nove ere, kada se udružuju i međusobno stapaju različite male grupe starosjedjelačkog stanovništa sa pridošlim Keltima, Skito-Sarmatima i stanovnicima juga Italije, izbjeglim pred ratovima koje su vodili Enejini potomci; taj naziv kasnije postaje opšteprihvaćen od Helena i Latina. Koristi se za imenovanje starih i novodošlih etničkih skupina, najviše starih koje se na razmeđi stare i nove ere povlače na obale ili duboko u unutrašnjost Ilirikuma, daleko od strateških putnih pravaca, a pred novom navalom došljaka iz Skitije-Sarmatije.
Učeni Rimljanin navodi i gradove “rimskih građana”: Risan, Akruvium, Budvu, Ulcinj i Skadar. Gradovi sa tim pravom učestvuju u izboru članova senata i raspodjeli administrativnih funkcija u carstvu: to svjedoči da je Rimsko carstvo sklopilo sporazume sa iliričkim Skitima-Sarmatima o savezništvu – u Lješu, na ušću Drima u Jadransko more, počinje granica Makedonije, njoj pripada ova luka.
Plinijevi navodi iznuđuju zaključak da zaleđe današnjih primorskih crnogorskih i južnodalmatinskih gradova ne pripada Rimljanima: Dokleati i ostali skitsko-sarmatski narodi nemaju status rimskih građana, oni su feoderati, saveznici predodređeni za vojnu službu.
Dokleati grad Durnium iznova nazivaju Dukljom
O izuzetnom uticaju skitsko-sarmatskih iliričkih legija svjedoči Plinijev savremenik slavni istoričar Tacit. Po njemu, u januaru 69. godine, nešto više od pola godine nakon Neronove smrti, 2. janura legije iz Germanije proglasile su za imperatora Vitelijusa; nepune dvije nedjelje kasnije, 15. januara, odgovorila je pretorijanska garda i u Rimu izabrala Otona za vladara – “prva novost koja je učinila da Otonova znamenja budu potvrđena došla je sa Ilirikuma: legije iz Dalmacije, Panonije i Mezije ukazale su mu povjerenje”.
Kod ovog valja ukazati da su Diokleati davali gardiste – nekoliko kohorti pretorijanske garde. Te godine u Meziju sa teritorija svoje države, tačnije “zajednice naroda”, koja se prostirala od panonskog dijela Dunava gotovo do sredine Ponta, upadaju Sarmati Roksolani, 9000 konjanika, i upkos tome što uspijevaju da unište sve rimske vojne odrede koji nijesu pripadali Skitima, bivaju poraženi – ali, njihov napad označava epohu kada sarmatski narodi počinju da se naseljavaju u Meziju, na prostore koje im, po volji Skita, ustupa carstvo.
Od toga časa skitsko-sarmatski Ilirikum postaje jedno od najjačih uporišta patricija i vojnika namjernih da zauzmu carski tron; kao po pravilu, dalmatinske, u kojima su od izuzetnog uticaja diokleatske, i legije iz unutrašnjosti Ilirikuma nadmeću se sa legijama iz Germanije kod izbora novog imperatora pa nerijetko dolazi do prave “trke” čiji će “kandidat” prvi umarširati u glavni grad carstva. U nizu slučajeva “brži” su Iliričani, panonske legije kopnom a dalmatinske morem, na čelu sa svojim “kandidatima” ulaze u Rim: ovo, ako se tako može reći, nadmetanje, nerijetko dovodi do sukoba, pa i pravih ratova, od legionarskog marša strijepi Senat, pa i čitava prijestonica.
To je doba kada se na prostorima današnjih Crne Gore i Hercegovine, sve do Skadra, kao sila, o kojoj vode računa koliko Rim toliko i skitski sunarodnici, pojavljuju Dokleati: postavlja se pitanje da li je ovaj narod pripadao skitskim ili narodima njihovih sunarodnika Sarmata, te da li su Dokleati predstavljali prethodnicu daleko većeg skitsko-sarmatskog fronta koji se pojavio za Neronove vladavine i koji je zaposjeo teritorije Kavina-Slovena, raspoređujujući se na granicama između Skita i Rimljana, utvrđenim više od dva vijeka ranije, u doba rimske vojne protiv posljednjeg makedonskog vladara Perseja? U ovom času na ovo pitanje nema odgovora, mada sve posredne naznake na to zapućuju.
Pokrajina Duklja, Dukla na poljskom i slovačkom, a Duklja na ruskom i ukrajinskom, uz još nekoliko istoimenih oblasti širom preduralskog slovenskog svijeta postoji i danas – nalazi se sa istoimenim gradićem, koji ima nešto preko 2000 žitelja, na tromeđi Poljske, Slovačke i Ukrajine, u podnožju istoimene planine, pripada Poljskoj, Podkarpatskom vojvodstvu. Došavši sa jugoistoka Evropske Sarmatije, Dokleati prijestonici Slovena na jugozapadu Balkana, Durniumu, što u doslovnom prevodu sa staroslovenskog znači “zavjet, vid zakletve” – (za razliku od slovenskog jezika novog doba koji nudi značenje opak, ružan grad), a među Helenima i Rimljanima poznatom po nazivu Diopolis – Božji Grad, ponovo vraćaju pređašnji naziv D(i)okleja (Doclea). Na taj način se odužuju skitskom utemeljenju: nije poznato da li je slavni Diokle bio smatran za rodonačelnika Dioklecijana ili je među njima poštovan kao božanstvo.
(Ptolomej Dokleu (Doclea) spominje kao “grad Dalmacije” (Dalmatiae situs), veliku tvrđavu i izuzetno, ne samo vojno, strateški značajan grad, ne ukazujući da se u njemu nalazila prijestonica Dokleata (Ptolemy: “Geographia”, London s.a., sine paginatio).
U katalogu gradova Azije (Druge ili Male) navodi grad sličnog, gotovo istovjetnog naziva, Diokleju (Dioclia) koji se nalazi u grupi značajnih utvrđenja sa, na primjer, Mizomakedonijom (mizijsko-medijskom Makedonijom), Antiohijom, Laodikejom itd, što nameće pitanje: da li je ovaj grad bio garnizon Dokleata, što je najvjerovatnije, jer je Dioklecijan, inače Dokleat, svojim dijelom carstva, pa i čitavom imperijom na početku vladavine upravljao sa ovog područja, o čemu svjedoče hroničari njegove i nešto poznije epohe.
Sa dolaskom Dokleata nestaje država Daorsa
Valja istaći da helenski izvori epohe ranog hrišćanstva iliričku Dokleu pišu Dioklias, a tako je pišu i navode i pozniji, pa i Lav Mudri (liste u uvodu I-1Monumenta Montenegrina – po Jean Darrouzč: Nottiae episcopatuum ecclesiae Constantinopolotanae, Paris, 1981) I Konstantin Porfirogenit.
O maloazijskom kastrumu i gradiću oko njega, Diokleji, relativno opširno pišu komentatori korpusa istorija krstaških hronika; po njima njen je pozniji, ranosrednjevjekovni naziv Druga Duklja (Diocletiana Secunda). Maloazijska Diokleja je rimska kolonija koju je osnovao rimski imperator Klaudije, a druga Duklja je drugi naziv i za Kapadokiju u kojoj su već vjekovima bile veće enklave Skita – što objašnjava zašto su se Ilirička Duklja i Rose-Kotor u epohi prvih vaseljenskih sabora našli pod suprematom Antiohijskog patrijarhata, Frigije Pakatiane (Kapatiane) i Kapadokije.
To nameće niz pitanja vezanih za ulogu Skita-Sarmata među njima i Di(o)kleta, u rimskom zaposijedanju Male Azije na koju u ovom času nema pravog odgovora (“Recueil des historiens des croisades – Historiens grecs”, Paris, 1881, vol II, p. 375)
D(i)okleati su najvjerovatnije preuzeli upravu nad svim skitsko-sarmatskim narodima na južnom i srednjem Ilirikumu i u Dalmaciji – Plinije ne spominje Daorse, što znači da je sa dolaskom Dokleata nestala njihova država, zajedno sa njom i država Dardanija.
Makedonska sjeverna granica je na Lješu, što znači da su Dokleati dobili ili “prisvojili” sve gradove “rimskih građana” na današnjoj crnogorskoj i južnodalmatinskoj obali – ostaje nepoznato da li su Skiti sa Ilirikuma, ili Skitska imperija sa Rimom, ugovorom utvrdili pravila novog naseljavanja skitskih naroda na Ilirikum ili je to bila jednistrana odluka Skito-Sarmata koji su smatrali da je “njihovo pravo” da svojim življem nasele teritorije opustjele nakon neprekidnih ratova između “iliričkih” državica i “saveza” ili lovih s Rimom.
(Od III vijeka prije nove eredo polovine i stoljeća naše, sa Ilirikuma se iseljava mnoštvo Skita i Saramata u veliki garnizonski grad u Palestini, Skitopolis, održavajući tako imperijalnu tradiciju i helenstva i sopstvene države. U istoriografiji su izuzetno slabo proučeni, na Balkanu nikako, rimski politički spisi iz posljednjeg vijeka Republike i prvog carstva, koji Rim vide kao jedinog nasljednika tekovina osvajanja Aleksandra Makedonskog.)
Sedamdesetak godina nakon Plinijevog svedočenja Dokleate, kao gospodare srednjodalmatinskih i danas crnogorskih prostora, spominje Ptolomejeva “Geografija”: tu se prvi put kao “grad rimskih građana” spominje Diokleja-Duklja, glavni grad Dokleata, nekadašnji Durnium – grad zakletve!
Treba istaći da su staroslovensko i starogrčko značenje toponima Durnium, Dioklea gotovo istovjetni: zakleti bogu, grad zakletve. Na osnovu svjedočenja nekih poznoantičkih hroničara valja pretpostaviti da je u Duklji, pored svetilišta Dioklu i božanstvima podzemnog svijeta, moralo da bude i veliko svetilište skitsko-sarmatskom božanstvu rata, Grci ga nazivaju Aresom, a Rimljani Marsom, posvećeno maču, čak hram čiji bi plan osnove trebalo da bude u obliku dugog sarmatskog mača. Svjedočenja Amijana Marcelina i ostalih poznih antičkih rimskih hroničara jasno pokazuju da skitsko-sarmatska svetilišta maču ne treba poistovjećivati sa ranohrišćanskim bazilikama, a predstavu mača sa manje više rudimentarnim krstom.
U ovom času gotovo je nemoguće skicirati kako se odvijalo “razmještanje” novih skitsko-sarmatskih naroda na prostorima Dalmacije, srednjeg I jugozapadnog Ilirikuma. Dokleate, u grčkim tekstovima Dioklecijane (Diocletiani), spominju i ranosrednjovjekovni, uistinu rijetki, latinski tekstovi, a hronološki posljednji put Lav Mudri i Konstantin Porfirogenet u X stoljeću, kao i sporadični fragmenti dokumenata konstantinopoljske administracije iz tog perioda.
U jednom rječniku carskih funkcionera, rimskih i konstantinopoljskih, koga su publikovali njemački istraživači, pominje se izvjestan broj visokih imperijalnih zvaničnika iz ovoga naroda. Dioklecijani se kao većinski sastav pojavljuju u trupnom sastavu pretorijanske garde u II stoljeću: imaju kohorte kojima komanduju oficiri – sunarodnici, i taj dio garde odgovoran je, po sporadičnim navodima u izvornoj građi, ne za bezbjednost cara već institucija uprave carstvom!
Među pretorijancima poznati su po neustrašivosti, brutalnosti, znaju da izazovu krvoproliće u gardi u slučaju pobuna i sukoba, kada neki od zapovjednika “poželi”, nekog od “svojih kandidata” da dovede na carski tron.
Pretorijansku gardu su listom činili Dukljani
Podaci o pretorijanskim kohortama Doklecijana – Dukljana sporadični su i nalaze se u korpusu takozvanih vojnih i epigrafskih spomenika, koji se temeljito proučavaju tek tokom posljednje decenije. Još nije odgonetnuto zašto se u ovim tekstovima trupni kontingenti koje popunjavaju Dioklecijani-Dukljani spominju kao pretorijanska garda i kada nijesu raspoređeni na Italikumu, niti zašto se prostor koji naseljava ovaj skitsko-sarmatski narod sa svojim “saveznicima” povremeno naziva pretoria. Na pitanje da li je pretorija Dioklecijana bila vojno-štabno jezgro prefekture Ilirikum, a poznije prefekture Ilirikum-Italikum i Ilirikum-Italikum-Afrika, za sada nema pouzdanog odgovora.
(Najnovija istraživanja i stručni rječnici druge polovine XX vijeka izbjegavaju da definišu pojam praetoria (pretoria), ističući da je tačan prevod ovog pojma nepoznat – pojavljuje se u latinskom u doba kada Diokleati stvaraju svoju državnu organizaciju na Ilirikumu. Rječnici iz XIX i prve polovine XX stoljeća pokušavaju da daju prevod ističući da je riječ o teritoriojalnoj organizaciji koja se javlja od epohe smještanja Dioklecijana u regione tadašnje južne Dalmacije: “Praetorium – pojam koji, sam ili sa determinativom, označava više (skup) gradova; grad u Dalmaciji, u Španiji, u Jermeniji, u Britaniji (ovo rješenje daje se po jedinom navodu u ovom značenju koji se nalazi u Antonini Itinerarium, izdanje Pathey et Piader, 1848); Praetorium Agrippinae, grad u Belgiji, na Rajni (navod po Eutropiju); Praetorium Latovicorim, grad u Panoniji (takođe po navodima u Itinereru Antonina)…” (Felix Gaffiot: “Dictionnaire illustre latin francais”, Paris 1934, p.1231)
Izuzetno je značajno da se sva tri praetorium-a vezuju za Skite-Sarmate, kao i velika utvrda u Alpima koju je sagradio Oktavijan (Praetoria Augusta – Plinije, III, 123) a koja je štitila budući Akvilejski patrijarhat. Praetorium na Rajni predstavljao je skitsko utvrđenje sa komandnim centrom i trupama za brze intervencije unutar Germanije, dok je panonski grad centralna vojna fortifikacija (potvrđuje je i Notitia Dignitatum) slovenskog naroda Latovida koju u trećoj knjizi Naturalis historiae spominje Plinije (paragraf 148) – što radikalno mijenja sva dosadašnja saznanja jer ukazuje da su slovenske trupe bile u sastavu rimske vojske i, što je značajnije, pod komandom skitskih-sarmatskih oficira!)
Ukoliko je posljednja pretpostavka tačna (da je pretorija Dioklecijana bila vojno-štabno jerzgro prefekture Ilirikum), a zasniva se na navodima epigrafije i Notitia Digntatum koja je nastala u IV vijeku, to bi trebalo da znači da su Dunavske provincije, “pridružene Carstvu”, bile komandni punkt sveukupne rimske vojske odgovoran za taktičke i planove koji se odnose na bezbjednost granica imperije na jugu, u Maloj i Srednoj Aziji, i sjeveru, na zapadnim granicama Rajnskog limesa prema Germaniji!
(Praetorium ima isključivo vojna značenja: šator generala ili logor u kome se nalazi komandni, generalski čador; ratni savjet vojskovođe; savjet jednog generala; palata princepsa; soba kraljice u kojoj sa njom borave njene dvorjanke; palata pretora provincije; milicija (lokalne vojne snage pod zapovjedništvom imperatora) ili pretorijanska garda. Sama riječ praetor: onaj koji je na čelu, zapovjednik; u prvobitnom Rimu vrhovni vojni zapovjednik; kada su u pitanju stranci – najamnici – general, zapovjednik vojske; pretori su imali pravo da sami propisuju zakone u svojoj provinciji, pa riječ praetor znači i zakon koji je dobio pretor – što znači da je Zemlja Dioklecijana-Dukljana imala sopstveno zakonodavstvo; izabranik pretorijanske garde koji je nosio titulu prvi pretor – dodjeljivala se visokim oficirima. Praetorium imperium > vrhovni vojni zapovjednik; praetoria navis > admiralski brod)
Granica Dunavskih provincija počinjala je u Panoniji, na prostorima roksolanske Dakije, sjevernih Retije i Norika, a okončavala se na sjevernim granicama “rimske” Makedonije – išla je od Lješa, južno od Skupija-Skoplja, preko Filipopolja-Plovdiva, do Bosfora. Takođe je sporno, mada su rijetki izvori izričiti navodeći Dukljane već u posljednjiim godinama Oktavijanove vladavine, da li su pretorijansku gardu u kojoj su služili isključivo Dioklecijani-Dukljani stvorili krajem III stoljeća Dioklecijan i Maksimijan kao sopstvenu pratnju i tjelesnu stražu, potom nove kohorte Dukljana dodjeljujući sa istim ciljem i ostalim tettarsima, Galeriju i Konstanciju Hloru.
Dukljanske kohorte su bile izuzetno uticajne
Dukljanske kohorte su izuzetno uticajne već u drugoj polovini I vijeka, za Vespazijanove vladavine ili, po navodima najnovijih istraživanja, već za vladavine Oktavijana Avgusta koji ih uvodi kao jedinicu odgovornu za zaštitu njegove ličnosti – vezuju se za aktivnosti slavne Legio IV Scythica?
I Oktavijan i Vespazijan su snagu i moć crpjeli na skitsko-sarmatskim rezervama “žive sile”, a uspon ka vlasti i opstanak na imperatorskom tronu dugovali legijama s Ilirikuma, tačnije dalmatinskim, u čijem su sastavu bili Skiti-Sarmati sa dalmatinskih, dukljanskih i slovenskih prostora, podrazumijevajući i strijelce Partine-Sake (U Trajanovo vrijeme (98-117) Sake su bile u sastavu imperatorove pratnje: “On je prvi ili, čak, jedini proširio vojne snage i rimsku nadmoć iznad Istra (Dunava), pošto je umirio i sveo na provinciju dva naroda, Sake i Dačane (velike kape) zahvaljujući porazu kraljeva Decebala i Sardoniusa…”).
Sa naseljavanjem Skita Dioklecijana-Dukljana na prostore današnjih Hercegovine, Crne Gore, južne Dalmacije i Sjeverne Albanije, ta teritorija počinje da se naziva Dioklecijana-Diokleja. Kako su po epigrafskim spomenicima i natuknicama u Notitia Dignitatum već Oktavijan i njegovi nasljednici formirali manje jedinice garde od Dioklecijana-Dukljana, to se nameće niz pitanja na koja mogu da se ponude približno tačni odgovori.
1) Pošto antički geografi u toj epohi ne spominju Dioklecijane-Dukljane kao populaciju iliričkih Skita-Sarmata, najvjerovatnije su dolazili na poziv svojih jugozapadnih iliričkih srodnika i na njihovu preporuku ulazili u gardu kao najamnici;
2) Tokom gotovo jednog vijeka, do kraja Neronove vladavine, Dioklecijani-Dukljani su se sa dozvolom i na poziv rimskih careva naseljavali na prostore današnjih Crne Gore, Hercegovine, južne Dalmacije i sjeverne Albanije, pa nakon 50-80 godine na njima postaju većinski živalj;
3) Dobar deo Partina-Saka se u tom razdoblju, a na zahtjev Skitske imperije i rimskih cezara, iselio u Dakiju, dok su se Sloveni povukli prema jugu na prostore koji su postali slabo naseljeni;
4) Vespazijan formira provinciju praetoria Diocletianorum kao centralnu vojnu na Ilirikumu,
5) Dioklecijani-Dukljani postaju “konstitutivno jezgro” buduće vojne provincije Ilirikum – sa Dalmatima, Tribalima-Prebalejima, Slovenima-Kaviima, Sakama i ostalim skitsko-sarmatskim grupacijiama kojima se uskoro u Meziji pridružuju Alani i Roksolani, pa čine najpouzdanijeg “saveznika” Rimljana i postaju okosnica okupljanja skitsko-sarmatske provincije Dalmacija-Ilirikum i “pridružena pretorija-država carstva”!
Proučavaoci Notitia Dignitatum već nekoliko godina uočavaju da su osnov odbrane Egipta i Mesopotamije člinile legije sa Ilirikuma, u kojima su bili posebni trupni kontingenti Dukljana; neki od istraživača smatraju da se radi o jedinicama koje je formirao Dioklecijan na početku vlasti ili u zajednici s Maksimijanom. Slavna Legio I Illyrica bila je raspoređena u Siriji Fenikiji i Egiptu, Legio II Constantina od 293. godine nalazila se sa sjedištem u Luksoru, dok se III alla Diocletiana (konjica) nalazila u utvrđenju u egipatskom gradu Joviji.
Jedan od najpoznatijih iliričkih skitsko-sarmatskih kontingenata nalazio se u Gornjem Egiptu, oko Panopolisa: bila je to Legio III Diocletiana, oko čijeg se datuma osnivanja i broja vojnika istraživači spore. Po jednima, ovu jedinicu za brzo ratovanje formirao je Dioklecijan na početku vladavine, razmjestivši u Egipat 600 svojih sunarodnika, dok je po drugima ona na egipatske prostore raspoređena znatno ranije – već u I vijeku, u gradiću Tou, “na jugoistoku delte Nila” nalazila se jedna od slavnih Oktavijanovih jedinica u kojoj su najvjerovatnije bile Sake koje su se iselile sa jugozapadnog Ilirikuma: riječ je o Cohors I Augusta Pannoniorum. Nju posljednji put na ovim prostorima spominju papirusi iz III stoljeća.
Fragment papirusa pisanog na grčkom, nađenog baš u Panopolisu, ističe da je oko 300. godine na tom području već dugo (čitavo stoljeće?) razmještena jedinica Diokleata koja je brojala oko 500 ljudi. Jasno je da su joj Dioklecijanovom odlukom kao podrška poslani Equites Dalmatae i to 296-298. godine, ali nije jasno dali su Dalmati bili u njenom sastavu ili je bilo obrnuto?
Dukljani-Sloveni stigli ovamo u prvom vijeku
Dalmatinska konjica bila je pod zapovjedništvom jednog princepsa, tj. gospodara ili kralja Dalmata Lupianusa – suočeni sa ovom titulom, gotovo neshvatljivom kada su vojni dokumenti u pitanju, neki od istraživača smatraju da je riječ o primiceriusu sa zvaničnim vojnim činom praepositus, ali je ova pretpostavka teško održiva.
Ovaj kralj-gospodar Dalmata spominje se u nekoliko fragmenata papirusa iz epohe 296-298. godine i te činjenice nameću pitanje: da li je sa jedinicama Dioklecijana-Dukljana na ove prostore raspoređen elitni odred dalmatinske konjice sa jednim od skitsko-sarmatskih vladara na čelu, kako bi se ostalim legijama ukazalo da Dioklecijan i Galerije uživaju punu podršku svojih iliričkih sunarodnika?!
Na to posredno ukazuje i čijenica da se u egipatskom gradu Diospolisu, a to je bilo i jedno od imena Durniuma-Diokleje, čak možda njegova ispolitija (?!), već od Oktavijanove vladavine nalazio raspoređen veći odred konjanika Partina-Saka, po svemu sudeći sa jugozapadnog Ilirikuma – Equites (?) Parthusagittarii, kojima su podrška bile jedinice sastavljene od lokalnih dobro obučenih strijelaca.
U Egiptu su se takođe nalazile iliričke Legio IV Flavia čiji je jedan veći odred prebačen iz Gornje Mezije kao ispomoć legionarima VII i XI Claudia, dok je najvažniju stratešku tačku na egipatskim prostorima, u Memfisu, od 293-294. držala slavna Legio V Macedonica koja tu dolazi pod Galerijevim zapovjedništvom – da bi pokrila ogromno zaleđe kojim je iz Antiohije komandovao Dioklecijan!
U ovoj fragmentarnoj građi, na jednom oštećenom papirusu nalazi se i za sada najstariji spomen etnonima Sloven na egipatskim prostorima – fragment jedne donativa je iz 359. godine. Ovaj dokument nameće niz pitanja u ovom času, bez mogućnosti na izgledniji odgovor.
Najvažnije od njih je – da li su u iliričkim i dukljanskim legijama bili i Sloveni, a nesumnjivo jesu, u kom broju i da li su postojale njihove posebne jedinice unutar skitsko-sarmatskih? Ovaj nađeni fragment odudara od svih poznatih dokumenata: Rimljani su, slijedeći helenske tradicije, navodili skitsko-sarmatske populacije, uglavnom one koje su se naseljavale ili sa kojima su ratovali duž Dunavskog limesa, gotovo nikada ne spominjući etnonim Sloven.
Strabon i Ptolomej ukazuju na ovu etničku populaciju Skita i Sarmata na Ilirikumu, ali još ne može da se utvrdi koje je narode ona obuhvatala ili kojim su skitsko-sarmatskim narodima Sloveni pripadali. U ovom času najbliža istini je pretpostavka da su Sloveni činili etnički supstrat najvećeg broja naroda skitsko-sarmatske federacije koji su pripadali iranofonskoj jezičkoj grupi, što znači najvećem broju njih na prostorima Evropske Sarmatije, evroazijske stepske i Evropske ili Zapadne i južne Skitije, ali da se kao etnonim nijesu spominjali.
Skitso-sarmatska organizacija društva koja je priznavala jedino podjelu na “carske” i “kraljevske” i njima podređene, u kojoj su narodi dobijali nazive po imenima mitskih praroditelja – osnivača, izgleda da je osudila etnonim Sloven na “prikrivenost”, a to će predodrediti svu rimsku i helensku istoriografiju i geografiju po kojima svi skitsko-sarmatski narodi pripadaju poretku varvaroi – preuzimao se, i to uopšteno, skitski etnički vokabular, varvaroi, čak i građani Carstva, bili su i ostajali “društvo nižeg reda”! Stoga se etnonim Sloven javlja relativno kasno, kada iz helenskih i rimskih-latinskih svjedočenja počinju da nestaju nazivi Skiti i Sarmati, kao i imena njihovih “carskih” i “kraljevskih” naroda.
Stoga sa dovoljno izvjesnosti treba zaključiti da su Dioklecijani-Dukljani skitsko-sarmatski narod, koji se na Ilirikumu počeo pojavljivati polovinom I vijeka, slovenska populacija koja se naselila na prostore koje su im “ustupili” njihovi sunarodnici Sloveni koji su na Balkan stigli sa nekim od skitsko-sarmatskih talasa počev od XII stoljeća prije naše ere. Na to upućuje i štura hronologija koju nude dokumenti: Dioklecijani-Dukljani spominju se rijetko, ali kao narod od izuzetnog uticaja tokom V stoljeća: njihov princeps Konstancije bio je regent i kratko, nepune dvije godine, vršilac dužnosti imperatora Zapadnog carstva.
Samo Crna Gora baštini prava drevne Diokleje
Nije poznato zbog čega je Konstancije pristao da se tridesetih godina V vijeka povuče sa svih funkcija, niti sa kojim je visokim konstantinopoljskim ličnostima bio u sukobu – možda čak sa imperatorom Teodosijem II od koga je konstantinopoljski patrijarhat tražio da zaustavi širenje učenja Skitske crkve koje je širom Mediterana prenosila kotorska flota i skitski narod Kat(i)ari. Činjenica je da se Konstancije pojavljuje kao izuzetno uticajan arhiepiskop Dioklecijana 431. godine na Trećem vaseljenskom saboru i da se nalazi uz prevalitanskog arhiepiskopa Seneciona. Konstancije i dalje nosi prerogative moći vojnog vikara Italije koje su od 324. godine tradicionalno pripadale dukljanskim mitropolitima, omogućavajući im da vrše nadzor nad svim skitsko-sarmatskim jedinicama u Italiji, koje su, po Notitia Dignitatum, bile garnizonske posade u svim italičkim gradovima izuzev Rima i Milana.
Godine 531, moćni klan Carskih Skita Dioklecijana doslovce je prinudio imperatora Justinijana da od Skitije i dijela egejskih ostrva napravi neku vrstu vojne federacije i jedinstvenu teritoriju pod upravom skitskog izabranika iz naroda Dioklecijana. Tada se diokleatska res publica, neka vrsta autonomne državno-društvene organizacije u okviru Justinijanovih reformi uprave nad Ilirikumom, stavlja pod jurisdikciju novostvorene prijestonice u Justinijani Primi.
Od vladavine Justina I i Justinijana Velikog, po rodu Prevalitanca, uz geografski pojam Prevalitana institucionalizuje se i naziv njihove zemlje, Diokleia-Dioklea. Ostarjelom Justinijanu su od pomoći prevalitanski sunarodnici koji podržavaju njegove odluke na Drugom konstantinopoljskom veseljenskom saboru, među njima je slavni Dioklecijan Ilija. U trgovini ustupcima sa imperatorom, Dioklecijani omogućavaju patrijarhatu u Akvileji da se suprotstavi svim odlukama vaseljenskog skupa i praktično naredna dva stoljeća bude najjači kanonski oslonac Skitske crkve i bastion nikada na pravi način poraženog monofizitistva. Još nekoliko uticajnih Dioklecijana štiti interese Skitske crkve i dovodi na carski konstantinopoljski tron neke od moćnih prevalitanskih profesionalnih vojnika u stoljeću i po nakon Justinijanove vladavine. Godine 771. kada se održava sveslovenski sabor u Dalmi, koja se okuplja da proglasi Svetopeleka I za kralja svih Slovena, Duklja i posljednji uticajni Carski Skiti iz klana Dioklecijana dijele sfere uticaja sa evropskim Sarmatima i Slovenima sa Istoka, prostora nekadašnje Skitije.
Vijek kasnije 875. godine, na novom sveslovenskom saboru koji se održava u Duklji, neki izvori umjesto Duklje ponovo spominju grad Dalmu koja nije ubicirana, za kralja se bira Moravac Svetopelek II. Opet se vrši podjela zona uticaja: Duklja je gospodar primorja od rijeke Cetinje da Drača i čitave unutrašnjosti Ilirikuma, dok na sjeveru gospodari Donjom Panonijom. Njene teritorije se na istoku, na prostorima današnje Bugarske, razgraničavaju sa novim velikim gospodarem na prostorima istočne Skitije i Azijske Sarmatije, Rusima.
Naziv Prevalitana nestaje za vladavine Lava Mudrog, ali sve do poznog srednjeg vijeka opstaje geografski pojam Duklja kao naziv za relativno veliki prostor između Cetine i Drača i njegovo šire zaleđe. To je odjek tradicije: slovenske države koje se stvaraju, podrazumijevajući Bugarsku i Srbiju, spominju državu Skito-Sarmata Diokleata, koja je utemeljena već u I stoljeću i koja je trajala, sa prekidima, do epohe Konstantina Porfirogeneta i polovine X vijeka.
Posljednji dokument koji spominje Duklju u njenim ranosrednjovjekovnim granicama, pozivajući se na autoritet njene tradicije je jedan ćirilski – povelja Uroša, sina Stefana Dušana, koja bi bezuspješno da Kotoru vrati zemlje u Dalmaciji koje su mu pripadale nekoliko vjekova ranije.
To se čini jer nakon sloma Kraljevstva Slovena u drugoj polovini XI stoljeća, nova slovenska zajednica, Crna Gora, jedina baštini prava drevne skitsko-sarmatske Duklje. Žitelji Crne Gore pridošlice su sa ukrajinskih Karpata, sa Crnih Gora, stotinjak kilometara udaljenih od sarmatske Duklje, današnjeg podkarpatskog poljskog vojvodstva.
Tekst je u nastavcima izlazio u dnevnom listu “Vijesti”, počeo 6. završen 13. avgusta 2011.
