Žarko Marinović, student u aleji velikana – Dr Đuro Batrićević

Priča o životnom putu i stradanju mladića iz Očinića kod Cetinja po kome se obilježava 4. april kao Dan studenata. Sjećanje na njegovo ubistvo 1936. godine i borbu Beogradskog univerziteta protiv nadiranja fašizma


Porodica poznatih slobodara


Povodom nasrtaja Vlade Stojadinović Korošec na autonomiju Univerziteta, studenti su, 1936. godine stupili u štrajk. U sukobu naprednih studenata, sa tzv. sa takozvanim nacionalnim studentima i policijom, 4. aprila 1936. godine, jedan ornasovac ubio je nožem, s leđa, studenta prava ŽARKA MARINOVIĆA, a dvojicu ranio. Događaj je imao snažan odjek u cijeloj zemlji i izazvao osudu. Četrvrti april, zančajan datum u istoriji Beogradskog univerziteta, proglašen je za DAN STUDENATA. U znak sjećanja na smrt Žarka Marinovića i herojsku borbu studenata Beogradskog univerziteta protiv nadiranja fašizma oličenog u tandemu Stojadinović – Korošec, donosimo ovaj feljton o životnom putu i stradanju studenta Žarka Marinovića.

Žarko Marinović rođen je 20. jula 1911. u selu Očinići kod Cetinja, u siromašnoj seljačkoj porodici. Porodica Marinović iako brojno mala poznata je od najstarijih vremena kao porodica slobodara i revolucionara. Imena njenih članova napisana su na najblistavijim stranicama naše istorije. Prvi komandir Konadžijske čete bio je stotinaš Mato Marinović, a njegov bliski rođak Boško Marinović važio je za jednog od najistaknutijih crnogorskih oficira svog vremena.

JOVAN MARINOVIĆ, Žarkov brat od strica, kao student prava bio je u radničkom pokretu. Postao je član KPJ 1931. godine. U martu te godine prvi put se pod režimom diktature pokreće tzv. studentsko pitanje kao otvoreno “socijalno pitanje”. Među 111 potpisnika ovog zahtjeva bilo je i ime Jovana Marinovića, koji će već kroz nekoliko mjeseci postati jedan od nosilaca “progresivnih kretanja na Beogradskom univerzitetu i biti u prvim redovima revolucionarnog pokreta”. Nosilac je “Partizanske spomenice 1941.” i više visokih odlikovanja. Sahranjen je u Aleji Velikana na beogradskom Novom groblju.

Jovanov mlađi brat ĐURO postao je komunista 1932. godine, od kada postaje i redovni “gost” jugoslovenskih zatvora i robijašnica. Učesnik je u svim antirežimskim manifestacijama u međuratnom periodu, osim kada se nalazio iza rešetaka. Jedan je od istaknutijih učesnika u narodnoosloslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji. Ovaj neustrašivi metalski radnik, prošao je ratni put proslavljene Četvrte proleterske crnogorske brigade. Iako ga je smrt često vrebala, uspio je da preživi rat, istina kao teški ranjenik. Nosilac je “Partizanske spomenice 1941.” Zbog narušenog zdravlja rano je pošao u zasluženu mirovinu kao pukovnik JNA.

DANICA – DIKA MARINOVIĆ, udata Pejović, nije zaostajala iza svoje braće. Od najranije mladosti opredijelila se za napredni radnički pokret. Posebno se istakla kao student prava na Beogradskom univerzitetu, pa je izabrana za sekretara partijske ćelije na Pravnom fakultetu. Aktivno je učestvovala u antirežimskim manifestacijama, pa je proganjana i hapšena u beogradskim kazamatima. Po dolasku u rodni kraj, izabrana je za člana, a zatim za sekretara okružnog komiteta KPJ Cetinje. Član KPJ postala je 1937. godine. Nosilac je “Partizanske spomenice 1941.” i više ratnih i mirnodopskih odlikovanja.

I ostali Marinovići bili su jedinstveni u trinaestojulskom ustanku od kojih trojica nijesu dočekali slobodu. Junački su pali za slobodu. To su Luka, Nikola i Šako Marinović.

LUKA IVOV MARINOVIĆ bio je jedan od najstarijih crnogorskih proletera, ali mu godine nijesu smetale da bude među prvima. Iako tih skroman i disciplinovan, u dva slučaja je odbio poslušnost svojim pretpostavljenim, da se povuče iz borbe, ili da olakša sebi položaj o čemu se i danas priča. Prvi put naređenje Save Kovačevića a drugi put Peka Dapčevića i Mitra Bakića.
Kad su drugom prilikom sreli Lukine borce Peko ih u šali upita: “Gdje vam je onaj borac koji nije htio da jaše konja?”. Na to mu Lukini drugovi, sjetna lica, odgovoriše: “Njega više nema među živima”. Poginuo je poslije bitke na Sutjesci.

Ni ŠAKO MARINOVIĆ nije izostajao iza svoje braće. Od trinaestojulskog ustanka, pa do junačke pogibije, nije znao za odstupnicu. To je potvrdio i onog dana, posljednjeg u svom životu, prilikom prelaska naših jedinica iz Hercegovine za Bosnu. Braneći odstupnicu svojim drugovima, ostao je izrešetan neprijateljskim kuršumima, pored svog mitraljeza, na kamenu hercegovačkom.

Ni njihov rođak NIKOLA nije, iako jedinac čuvao svoju glavu. Član partije postao je u 21. godini života, 1933. godine. Jedan je od organizatora trinaestojulskog ustanka u svom kraju. Učesnik je u pljevaljskoj bici, a 22. decembra 1941. našao se u Rudom, u borbenom stroju Prve proleterske brigade. Iako iznemogao od zadobijenih rana i sa visokom temperaturom, pošao je napoznati Igmanski marš, na 32 stepena ispod nule. Kada je ovaj neustrašivi proleter, u nepodnošljivim uslovima marša, došao do zaključka da predstavlja veliki teret za drugove “preklinjao je da ga ostavimo, što nam ni na um nije padalo”, pisao je usvojim sjećanjima pukovnik Vlado Pejaković.
“Najteže je prošao Nikola Marinović. Dobio je promrzline višeg stepena”, piše dalje Pejaković. Hirurška intervencija bila je neophodna. O svemu tome što se zbilo za vrijeme ove hirurške intervencije zapisao je u svojim sjećanjima dr Đuro Mešterović. On je kazao da Marinoviću nije bilo potrebno amputirati ruku, “već djelove teško promrzlih nogu”. Tom prilikom je Nikola umjesto jauka zapjevao “Oj svijetla majska zoro majko naša Crna Goro…” i bez ikakvih narkotičkih sedstava izdržao ovu po mnogo čemu jedinstvenu hiruršku operaciju. U bici na legendarnoj Sutjesci poginuo je, juna 1943. godine, kao komesar ešalona teških ranjenika pri Centralnoj bolnici.




Svijet koji je Žarko Marinović upoznao kao dijete bio je siromašan i mukotrpan. Proveo je svoje djetinjstvo, za koje praktično nije znao. Osnovnu školu završio je u rodnom mjestu. Ni kao osnovac nije bio bez obaveza i briga koje mu je život nametnuo. U devetoj godini ostao je bez oba roditelja. Bolest i teške prilike pod austrougarskom okupacijom učinile su svoje. Žarko bi, po dolasku iz škole, čuvao stado, za kojim je nosio knjigu. Pored knjige, sa njim su drugovale gajde i frule, koje je za stadom nosio. Noći je provodio učeći uz petrolejku. Kad bi nastale duge zimske noći služao bi narodne guslare kako, uz zvuke gusala, pričaju o našoj prošlosti.
Kada je završio osnovnu školu u rodnom selu, upisao se u gimnaziju na Cetinju. Osjećao je neutoljivu žeđ za znanjem. Njegovi nijesu imali mogućnosti da mu plaćaju stan u gradu, pa je redovno dolazio u školu sa sela, pješačeći svakodnevno oko 15 kilometara. Uz to više gladan nego sit, slabo odjeven i pokisao. Na sebe je primao mnoge obaveze. Radio je sve seoske poslove i donosio svako jutru u grad mlijeko na „pogođeno! Sve mu to nije smetalo da bude među prvim učenicima, iako je znanje uglavnom na času sticao.

Gimnazijsko školovanje

Cetinjska gimnazija i Cetinje, sa svojim revolucionarnim jezgrom od 1919. godine, imali su jak uticaj među srednjoškolskom omladinom. Žarko je bio skroman, tih i nenametlji, ali čvrst i pouzdan. To su njegovi drugovi brzo uočili, zbog čega su ga posebno cijenili. On je svojim ponašanjem potvrdio da mu je mjesto među prvima, pa je rano uključen u redove napredne srednjoškolske omladine.
Cetinjska gimnazija je tokom 1931. i 1932. godine organizovala i uspješno izvela nekoliko štrajkova, u kojima je Žarko bio stalni učesnik. Učestvovao je u pisanju komunističkih parola, koje su, tih teških dana, osvitale po zidovima gimnazije, a 5. decembra 1932. godine bio je u poznatoj grupi štrajkača, od 144 učenika. Štrajk je uspio. Niko od učenika nije bio isključen, iako je bilo predloga da se gimnazija zatvori, „jer je u nju ušao zao duh”, kako su izjavljivali policijski agenti.
Školske 1932/33. godine Žarko i njegova generacija su položili ispit zrelosti. To je bilo samo ono formalno priznanje, jer su oni mnogo ranije potvrdili svoju zrelost.
Žarkova želja je bila da završi pravo. Bilo mu je jasno da nema ni najosnovnijih uslova za dalje školovnje, ali se nije mirio sa postignutim. Ni drugovi mu nijesu dozvoljavali da se od njih odvaja. Obećali su mu pomoć iz fonda za siromašne drugove. Tako je drugarska solidarnost i ovoga puta došla do izražaja, što je Žarku dalo novi polet. Volja je postala jača od siromaštva. Svoju odluku, da ide na studije je saopštio ukućanima.

Pripreme za opšti studentski štrajk

U novoj sredini Žarko se brzo snašao. Prva revolucionarna iskustva, koja je ponio iz Cetinjske gimnazije, bila su dragocjena. Aktivnost naprednog pokreta na Univerzitetu, kome se Žarko odmah priključio, bila je tada naročito izražena.
Žarkova aktivnost došla je do izražaja naročito u aprilskim demonstracijama 1936. godine, povodom dvadesetpetodnevnog štrajka studenata, protiv zavođenja univerzitetske policije.
Napredni studentski pokret se sistematski pripremao za odlučujući obračun sa režimskim vlastima i fašističkom omladinom na Univerzitetu, u borbi za autonomiju. Zbog toga je, početkom aprila 1936. godine, Akcioni odbor studenata odlučnije nego ikad ranije postavio svoje zahtjeve. Kada je univerzitetska uprava kategorički odbila zahtjeve studenata, koje je dobila preko Akcionog odbora, situacija se još više zaoštrila. Atmosfera je bila toliko naelektrisana da je svakoga časa moglo doći do sukoba. Izvršene su i posljednje pripreme, pa je 3. aprila osnovan i štrajkački odbor, u koji su ušli: Veljko Vlahović, Vlado Popović, Rifat Burdzević, Cvijeta Mijatović, Miloš Minić, Osman Kabegović, Đoko Kovačević, Vojo Nikolić i drugi.
Štrajkački odbor je istog dana proglasio štrajk studenata. Štrajk je brižljivo i svestrano pripreman, o čemu najbolje govori raniji odlazak Veljka Vlahovića, predsjednika Akcionog odbora, krajem marta iste godine, u Zagreb i Ljubljanu radi dogovora sa tamošnjim studentskim organizacijama o vođenju zajedničke akcije.
Prema njegovim riječima, izražena je želja zagrebačkih i ljubljanskih studenata za jedinstvo akcije. To je ubrzo potvrđeno, jer je štrajk istovremeno počeo na sva tri univerziteta.
Studenti Beogradskog univerziteta i Zagrebačkog sveučilišta su još aprila 1919. godine osnovali Klub studenata komunista, iz kojeg je iste godine proizašao Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). Poslije „Obznane”, od 29. decembra 1920. godine, kojom su bile zabranjene sve komunističke organizacije, Klub studenata komunista nije se dao uništiti. Oktobra 1922. godine, osnovao je Udruženje studenata marksista. On je radio kao legalna i polulegalna organizacija sve do uvođenja šestojanuarske monarhofašističke diktature. Od tada je ova organizacija, kao što piše dr Niko S. Martinović, svoju aktivnost usmjerila u dva pravca: „prvo, borba za autonomiju Univerziteta kao slobodnog žarišta nauke, traženje pune samouprave u svim stručnim i potpornim udruženjima Univerziteta, besplatno školovanje, zdravstvenu zaštitu i sl. i drugo, borba zajedno sa najprogresivnijim snagama društva, za oslobođenje rada i protiv eksploatacije čovjeka čovjekom”.

Pravničko udruženje

Najaktivniji i najrevolucionarniji dio studentske omladine u to doba bio je na Pravnom fakultetu. Tu je postojalo Pravničko udruženje, koje je 1934. godine zakazalo izbore. Komunistička lista, koja se pojavila pod imenom naprednih studenata, dobila je apsolutnu većinu. Na taj način reakcionarne snage bile su poražene, a pobjeda boraca za autonomiju Univerziteta potpuna.
Poslije uspješno sprovedenih izbora, maja 1934. godine, studenti su upravi Univerziteta i vladi postavili sljedeće zahtjeve: poštovanje autonomije Univerziteta, progresivna školarina, puna zdravstvena zaštita, preuzimanje uprave Studentskog doma i dr. Pošto im nije ispunjen ni jedan od postavljenih zahtjeva, došlo je do demonstracija, koje je policija ugušila a jedan dio studenata zatvorila. Tim povodom je jednim letkom izdato saopštenje koje su, u ime studenata, potpisali Vaso Prlja i Mirko Srzentić. Njih dvojica su ovim na sebe skrenuli pažnju policije koja ih je u stopu pratila. Prlja je kasnije bio uhapšen i interniran u specijalni logor za studente, koji je bio otvoren krajem 1934. godine u Višegradu, a Srzentić je poginuo 1. februara 1935. godine na Pravnom fakultetu, gdje se bilo zabarikadiralo oko 500 studenata, komunista i skojevaca, kojima su se pridružili i ostali opozicioni studenti. U borbi sa policijom i žandarmerijom i štrajkom glađu htjeli su da primoraju režim da oslobodi njihovih 15 drugova koji su bili odvedeni u prvi jugoslovenski koncetracioni logor.

Dan autonomije Univerziteta

Poslije ugušenja ovih demonstracija uhapšeno je 105 studenata, od kojih je upućena nova grupa u višegradski logor, među kojima su bili: Mirko Tomić, Mladen Paternoster, Svetozar Vukmanović, Veljko Vlahović, Venda Cimer, Vaso Đ. Martinović, Cvijetin Mijatović, Erih Koš, Dragiša Ivanović, Ranko Simić, Dragoslav Mutapović, Vuko Bajagić i drugi.
Disciplinski univerzitetski sud je, tom prilikom izrekao kazne četrdesetorici studenata, uglavnom članovima Akcionog odbora, sa zabranom od jednog do tri semestra, a Veljku Vlahoviću četiri.
Povodom pogibije Mirka Srzentića pisalo je da su Univerzitetski komitet i Akcioni odbor Beogradskog univerziteta proglasili 1. februara za Dan autonomije Univerziteta koji je svake godine, do 1941, slavljen kao praznik smotre studentskog pokreta u borbi za demokratska prava i slobodu nauke.
U vezi sa ubistvom Mirka Srzentića i Dana autonomije Univerziteta zapisano je da je „ovaj dan dobio posebnu političku sadržinu u akcijama KPJ, koja je, naročito u Crnoj Gori, organizovala masovne demonstracije 18. februara 1935. godine u Cetinju, Podgorici i drugim mjestima širom Crne Gore, gdje je bilo krvavih okršaja”.
Iz tajnih dokumenata Odjeljenja za državnu zaštitu vidi se da beogradski režim priznaje svoju nemoć u borbi protiv revolucionarnih masa. Tako se u strogo povjerljivom izvještaju „O stanju komunističke akcije u 1935. godini i njenom suzbijanju”, koji je upućen svim banovima u zemlji, navode gradovi i mjesta najjače komunističke aktivnosti. Među prvim je i Cetinje, o čijim se demonstracijama od 18. februara posebno i opširno govori.
Borba crnogorskih studenata na Beogradskom univerzitetu predstavljala je u isto vrijeme i borbu u sveopštem narodnom pokretu. Pošto u Crnoj Gori u to vrijeme nije bilo visokoškolskih ustanova, njeni studenti su bili na školovanju u Beogradu i Zagrebu. Njihova revolucionarna aktivnost na Beogradskom univerzitetu i Zagrebačkom sveučilištu bila je jako izražena, a uveliko se osjećala i u Crnoj Gori.
Naši studenti uprkos mnogobrojnim teškoćama i policijskim progonima, formiraju polulegalna i legalna studentska udruženja na Cetinju, u Podgorici, Nikšiću, Beranama, Kolašinu, Danilovgradu i drugim mjestima, preko kojih organizuju plodan kulturni i politički rad koji vrši uticaj na omladinu i radnike.
Broj crnogorskih studenata stalno je rastao, tako da je školske 1935-36. godine samo na Beogradskom univerzitetu bilo upisano oko 1.200 studenata. Policijski izvještaji, a vrlo često i građanski listovi koristili su tu činjenicu da se u javnosti stvori utisak kako „komunisti na Beogradskom i Zagrebačkom univerzitetu treba da zahvale za svoju snagu isključivo studentima iz Crne Gore”.
Pošto se režim kompromitovao metodama u borbi protiv napredne studentske omladine, odlučio je da preduzme nov korak u svojoj reakcionarnoj politici uvođenjem univerzitetske policije. Ovo je duboko uvrijedilo i mnoge profesore, koji su se sa naprednim studentima solidarisali. To je studentima bio još jedan dokaz o ispravnosti puta koji su izabrali, pa su još više razvili svoju aktivnost koja je dobila najšire razmjere u aprilu 1936. godine, poznatu pod imenom aprilski štrajk. Štrajk je, istovremeno, zahvatio sve univerzitete koji su imali jedinstven program i zahtjeve izložene u 16 tačaka, a trajao je od 3.do 28. aprila. Štrajk su sproveli svi oni studenti koji su bili okupljeni u jedinstvenom antifašističkom frontu, u borbi za svoje zahtjeve, prava i slobodu, slobodu nauke i autonomiju univerziteta. Naoružani ornasovci, potpomognuti policijom, pokušali su da se suprotstave volji naprednog studentskog pokreta i da, po cijenu ljudskih života, slome generalni štrajk.
Akcioni odbor je donio odluku da se postave jake straže sa zadatkom da obavještavaju studente na svim fakultetima o štrjaku i njegovim ciljevima i da onemogućavaju štrajkbrehere. Za stražare su određivani najisprobaniji borci studentskog pokreta. Ovu akciju neposredno je kontrolisao sekretar Univerzitetskog komiteta KPJ Đoko Kovačević, student prava. Prvog dana štrajka manji broj neobaviještenih studenata prisustvovao je predavanjima, pa su narednog dana štrajkačke straže bile pojačane. Leci su rasturani na svim fakultetima, a redovno je izlazio i štrajkački bilten. Ali ni beogradska policija nije sjedjela skrštenih ruku, već je mobilisama sve svoje snage: žandarme, policajce, agente i ornasovce. Ovi posljednji bili su vrlo aktivni u rasturanju letaka. Kad im je postalo jasno da preduzetim mjerama ne mogu ništa postići, policija i ornasovci su pokušali da zaposjednu univerzitetske zgrade. Kako ni u tome nijesu uspjeli, fizički su počeli napadati studentske straže.
Kada je policija sa grupom ornasovaca htjela da zaposjedne univerzitetske zgrade došlo je do sukoba, od kojih je najjači i najtragičniji bio ispred zgrade Republičkog instituta Medicinskog fakulteta. Kad je jedan ornasovac nožem napao studenta prava Jovana Šćepanovića, Žarko Marinović je pritrčao da odbrani ranjenog druga, pa „se ustremio na Nedeljkovića”. U tom trenutku mu je on mučki zadao dva udarca kamom u leđa. Tako je poginuo Žarko Marinović ispred zgrade Patološkog instituta Medicinskog fakulteta koji je postao „simbol studentske borbe”. Vijest o njegovoj smrti bolno je odjeknula širom zemlje, a posebno među njegovim drugovima. Ali ovo nije pokolebalo studente u nastojanjima da ostvare prava za koja su se borili. Žarkova smrt je još više učvrstila jedinstvo studenata. Napredni studentski pokret potpuno je trijumfovao u studentskom štrajku koji je trajao 25 dana. Pod pritiskom naprednih studenata povučena je odluka o zavođenju policije na Univerzitetu, smijenjen je reakcioni i ozloglašeni rektor Vladimir Ćorović, a za novog rektora izabran je Dragoslav Jovanović, „prvi pravi studentski, a to znači narodni rektor”, koji je prihvatio studentske zahtjeve.
Svjestan opasnosti koja mu je prijetila, rektor Jovanović je izjavio: „Ja znam šta radim i zašto radim. Najgore što oni mogu napraviti – to je da me ubiju. Neka izvole, jer ih u tome ne mogu spriječiti”.

Sahrana pod okom policije

Širom zemlje ubrzo se pročula vijest o tragičnoj ali slavnoj pogibiji Žarka Marinvoića, studenta prava. Na nju je prva reagovala Organizacija ujedinjene studentske omladine. Ona je izdala letak u kome je oštro osudila zločin režima a prema navodima dr Nika S. Martinovića, „dan pogibije Žarka Marinovića, 4. april, Univerzitetski komitet i Akcioni odbor proglasili su za Dan studenata i slavio se kao smotra snaga studentskog pokreta u cijeloj zemlji”.

Osuda zločina

Reagovala je i podgorička „Zeta”, od 12. aprila, zatim nikšićka „Slobodna misao” koja je napala režim, a zatim je pisala o držanju studenata iz Crne Gore, ističući ovo: „Nijesu rijetke primjedbe borbenosti crnogorskih studenata, njihovom liberalizmu i marksizmu. Onaj ko poznaje mentalitet našeg gorštaka, njemu je odmah jasno zašto je i student Crnogorac ispred sviju. Ne manje su od uticaja ekonomske prilike. Kako u Crnoj Gori, upoređen sa ostalim jugoslovenskim krajevima, život teče bijedno, nije moguće da ta gruba stvarnost ne utiče na omladinu i njenu dušu. Rđave ekonomske prilike sela i grada u Crnoj Gori našle su, dakle, odjeka u lako uzbudljivim dušama naše omladine”.
Prelazeći na slučaj Žarkove pogibije, list podvlači: „Kad se ima na umu da je student Marinović napadnut mučki, onda je jasno da postoje organizovane grupe za slična djela”.
„Politika” od 5. aprila objavila je izvještaj pod naslovom: „Student prava ubio jednog svog druga, a drugoga teško ranio”, a „Vreme”, istog datuma vijest: „U sukobu juče je student prava Slobodan Lj. Nedeljković kamom ubio studenta Žarka N. Marinovića”.
Nekoliko trenutaka poslije uboda nožem Žarko je ležao u lokvi krvi. Zatim su ga njegovi drugovi na rukama prenijeli na hirurško odjeljenje. Međutim, svaka ljekarska intervencija bila je uzaludna, jer je konstatovano da je na putu do bolnice izdahnuo.
Sljedećeg dana ljekarske komisije su obavile svoju dužnost. Obdukcijom je utvrđeno da je prvi udarac kamom u mišicu bio težak, ali se smrt mogla spriječiti amputiranjem ruke. Za drugi ubod je utvrđeno da je bio smrtonosan. Bilo mu je odsječeno plućno krilo i vrh kame se zario u srce. Pošto je konstatovana smrt, vlasti su odlučile da se sahrana obavi sljedećeg dana u osam časova „pre podne”. Ovo je bio jedinstven način sahrane po svemu, pa i po vremenu u kome je pogreb izvršen. Ovim je policija htjela da izbjegne dalje sukobe sa razjarenim studentima, koji su opsjedali mrtvačnicu. Uprkos svim mjerama policije i žandarmerije da onemoguće studente da se poklone sjenima svog druga, oni su cijelog dana dolazili. Položili su sedam vijenaca na odar poginulog druga.

„Strah” od sahrane

Žarkova sahrana je pretvorena u političke demonstracije. U ranu zoru su bile formirane kolone hiljada studenata iz nekoliko pravaca, koje su trebalo da se sliju u ogromnu pogrebnu povorku, ali su u tome na najbrutalniji način osujećene. Zbog ovoga je došlo do sukoba s policijom u Grobljanskoj ulici.
„Vreme” je o Žarkovoj sahrani objavilo ovu vijest: „Telo ubijenog studenta Žarka Marinovića sahranjeno je na Novom groblju juče pre podne u 8 časova.Posle kraćeg opela u mrtvačnici kovčeg koji su u mrtvačka kola uneli grobari prevezen je mimo crkve sv. Nikole na groblju. Na grob je položeno sedam venaca, koje su još prekjuče doneli studenti, drugovi pokojnog Marinovića i predstavnici crnogorskih društava u Beogradu”.
Postoji u navedenom citatu jedna čudna konstatacija, na osnovu koje se može zaključiti da vlastima nije bilo ni do kakvog crkvenog obreda, već u prvom redu do izbjegavanja „nereda”. Riječ je o „kraćem opelu”, koje je očigledno važilo samo za komuniste.
„Politika” je dala više prostora ovoj sahrani. Pomenuta vijest sama za sebe dosta govori. U njoj se u prvom redu misli „na neke ugledne ličnosti”, koje su bile uporne u dokazivanju da su u krvnom srodstvu sa pokojnim Žarkom, tek da bi prisustvovale njegovoj sahrani. Vijest glasi: „Tiho i skromno, sahranjen je juče pre podne u osam i po časova na Novom groblju, ubijeni student prava Žarko Marinović.
Opelu u kapeli prisustvovao je i veći broj uglednih prestoničkih ličnosti, mahom opozicionara, rodom iz Crne Gore”.
Iz navedenog citata jasno se vidi da je Žarko sahranjen uz „pratnju” policije. Ali je isto tako cio napredni Beograd bio na nogama, a u prvom redu studenti i komunisti.
Ovaj događaj snažno je odjeknuo u cijeloj Crnoj Gori. U nedjelju, 7. aprila 1936. godine, održan je pomen u Žarkovom rodnom mjestu Očinićima, kod Cetinja, u prisustvu ogromne mase rodoljuba iz mnogih krajeva Crne Gore.

Demonstracije u Očinićima

Komunisti su pomen pretvorili u demonstracije. Tom prilikom su održana dva govora, u kojima je istaknut cilj borbe studenata Beogradskog univerziteta. Položeni su mnogi crveni vijenci, koje su komunisti stavljali pored Žarkove slike koja je, sa njegovim odijelom, bila izložena na jednom velikom stolu. To je u isto vrijeme bilo polaganje zakletve da će nastaviti započeto djelo za koje su on i Mirko Srzentić pali.
Ova komemoracija nije ostala nezapažena i nezabilježena. U vezi sa tim, u podgoričkoj „Zeti” je pisalo: „7. aprila u njegovom rodnom mjestu Očinićima, bilo je pokajanje. Na pokajanju je bila masa ožalošćenog svijeta iz Katunske i Riječke nahije. Nad njegovom slikom održana su dva govora koja su prisutne duboko potresla i uzbudila”.
Bilo je mnogo Žarkovih drugova i saboraca širom Jugoslavije, koji, i pored najbolje volje, nijesu mogli prisustvovati pomenu. Ali su zato stizali telegrami saučešća i pisma iz mnogih mjesta naše zemlje. Krsto Popivoda, koji se tada, po zadatku Partije, nalazio u Dalmaciji, iz Splita je uputio telegram sljedeće sadržine: „Duboko ožalošćen nenadnom vijesti za našim nezaboravnim bratom Žarkom, Vaš Krsto”. Vojo Biljanović je uputio izraze dubokog saučešća Žarkovoj porodici, pismom iz Zagreba.
Među mnogobrojnim telegramima i pismima, koje je porodica Marinović primila povodom Žarkove pogibije, pažnju zaslužuje i jedna dopisnica, koja je Žarkovom bratu Dragu 7. aprila upućena iz Skoplja, koju je, ne krijući se, potpisao Mitar Jovićević, student filozofije iz Dujeve.
Žarkova pogibija bila je krupan politički događaj u Crnoj Gori, poslije koga su organizovani protesti u svim mjestima Crne Gore, a u isto vrijeme i jedan od neposrednih povoda za veliki Belvederski događaj, koji je krvlju ugušen, a koji je bio jedna od najvećih političkih akcija komunista u Jugoslaviji između dva rata.
Ni režimske vlasti nijesu mirovale. U njihovim redovima zavladala je panika, pa su, po naređenju vlade dr Stojadinovića i njegovog ministra unutrašnjih poslova Korošeca, u toku noći svim raspoloživim snagama regularne vojske, žandarmerije i policije zaposjeli prilaz Cetinju. Prvi put je bila angažovana i avijacija, koja se na dan održavanja zbora pojavila iznad demonstranata u brišućem letu.

Crnogorski krstaš barjak

Do sukoba je neminovno moralo doći. Posebno kada je naelektrisanoj masi, uoči 26. juna, režim odbio zahtjev da se zbor održi na Cetinju. Za zborno mjesto bio je određen Belveder. Oko 3.000 demonstranata iz raznih krajeva Crne Gore i Primorja, našlo se na okupu, noseći crnogorski krstaš barjak, kao simbol slobode, i mnogobrojne transparente. Masa demonstranata našla se u besprekornom redu i u najboljem raspoloženju. Zbor je otvorio opozicioni narodni poslanik Stojan Špadijer, koji je postavio određene zahtjeve u 13 tačaka. Poslije njega su govorili Mirko Vešović i Bogdan-Bojo Ivanović, član KPJ iz Kuča. Zbor je završen revolucionarnim parolama i borbenim pjesmama, što je oružanim snagama režima, uz provokativni pucanj iz pištolja, bio zgodan povod za otvaranje vatre na demonstrante. Posljedice napada na goloruku masu bile su: 6 mrtvnih, 14 teže i 27 lakše ranjenih. Na mjestu događaja uhapšeno je oko 100 demonstranata. Sa hapšenjima se nastavilo i narednih dana, tako da se broj uhapšenih popeo na oko 200 demonstranata. Njih 30 su predati Sudu za zaštitu države u Beograd, koji ih je od 8. do 25. februara 1937. godine osudio na vremenske kazne zatvora od 6 mjeseci do 4 godine.
Tako je završena jedna od najvećih međuratnih političkih akcija rodoljuba i komunista u našoj zemlji, u kojoj su, od šest poginulih demonstranata, petorica sa šireg područja Cetinja.

ZAHTJEVI DEMONSTRANATA NA BELVEDERU

Ravnopravnost

Osnovni zahtjevi demonstranata bili su: obustava torture nad uhapšenim drugovima, sloboda političkim osuđenicima, savez radnika i seljaka i ravnopravnost Crne Gore u Jugoslaviji.
Proglas za skup se završavao riječima: „Pozivamo veliki protestni zbor Crnogoraca i Primoraca na Cetinju u petak 26. juna o.g, na kojemu će se izraziti snažan protest i veliki gnjev narodni protiv nasilja i tiranije, na kojemu će se tražiti narodu pogaženo građansko pravo i opšte slobode”.
Pogibija Žarka Marinovića imala je odjeka i van granica naše zemlje, naročito među radnicima iz Crne Gore koji su bili na radu u Americi. Tako je nastala pjesma, koja je objavljena januara 1937. godine, u listu „Slobodna riječ” u Pitzburgu, Pensilvanija. Njenu kopiju sačuvao je Žarkov brat Drago. Vrijednost pjesme je u toliko veća kada se zna mjesto i vrijeme njenog nastanka, pa smatramo da je, treba u cjelosti objaviti. Ovo tim prije što pjesma do sada nije objavljivana u našoj javnosti.

„ŽARKU MARINOVIĆU”

Još se bori miso moja,
I srčana veza svaka:
Zašto jedno umno biće,
Davno hladna skriva raka?

Sada zato grčevito
Ruka moja pero uze
Da opiše nepravicu,
Koja grozne proli suze.

Ta nepravda sudbu smrti
Marinović Žarku dade,
Te u srpskom Beogradu
Ko nevina žrtva pade.

Pade što je upućivo
Svoju toplu simpatiju,
Da Slovene sve jednako,
Bolji zraci sunca griju.

Da bi jednom bratska sloga
Povezala sve Slovene,
Bistri razum Crnogorca,
Tamo htjede da okrene.

To potrebno nama djelo,
I veliki duh prosvete,
Izdajnik mu na put stade,
Pa veliki um pomete.

Varvar, nebrat Nedeljković
S oštrim nožem u desnicu,
Crnogorca mlada posla
Na počinak u grobnicu.

Ubica je kukavički
Iza leđa iz prijevare,
Naumio, Crnogorče,
Da ubije i satare.

Al je samo ubit moga
Tjelo jednog vječnog borca,
A zauvijek je ostanuo
Razum svjesnog Crnogorca.

Za jedinstvo svih Slovena,
Crnogorac živ se bori,
Dokle god ga nepravedno
Zlikovački nož umori.

Pa nam zato čudo nije,
Jer je takav Žarko bio,
Duh Lovćenskog genija se
U mladiću obnovio.

Sad ti, Žarko, ruka moja
Na grob ovaj vjenčić pruži,
Da velikom tvome umu
I sjenu se tvom oduži”.

Beogradski listovi su, pod pritiskom javnog mnjenja, informisali javnost o ovom zločinu. „Politika” i „Vreme” su javnost obavještavali o toku događaja, a kasnije i o sudskim procesima. U „Politici”, od 5. aprila, piše: „Policija je uhapsila desetak studenata i povela istragu da utvrdi prave motive ovog krvavog događaja”. Dalje se ističe „nesloga između izvesnih struja u studentskim krugovima”, čija je posljedica krvavo razračunavanje u kome je poginuo Žarko Marinović, a teže povrijeđen Jovan Šćepanović, obojica studenti prava.
Izvještači, navodno, ne znaju pravi razlog sukobu, jer policija još vodi istragu. Ali se zato pouzdano zna „da su u sukobu učestvovale dve protivničke grupe studenata i da je ceo događaj izbio i odigrao se munjevitom brzinom”. Takođe je poznato da je levičarska studentska struja pozvala sve studente „da obustave posećivanje predavanja, u znak protesta protiv visoke školarine, ispitnih i upisnih taksa, protiv rektora g. Ćorovića itd”. Iz navedenog se jasno vidi da je odziv naprednih studenata bio masovan, i to ne samo zbog poziva, već u prvom redu zbog temeljito pripremljene i dobro organizovane akcije koja je, neosporno, bila dobro poznata i policiji. Štrajk se uspješno razvijao, a štrajkači su nastavili živu agitaciju, rasturajući letke po svim fakultetima.
Njima se otvoreno suprotstavila profašistička Organizacija nacionalnih studenata, u želji da štrajk spriječi, ističu dalje izvještači. I ornasovci su imali svoje letke, koje su dijelili studentima, pozivajući ih da bojkotuku štrajk i da redovno idu na predavanja. Oni su u svom letku najgrublje napadali napredne studente i njihov program. U njihovom letku, pored ostalog, piše: „Akcioni odbor stručnih udruženja, poznat već dobro našim studentima po svome destruktivnom radu – po izazivanju nareda i onemogućavaju rada na Univerzitetu, vodi ovih dana opet jednu propagandu među studentima na svim fakultetima za objavljivanje i stupanje u jedan novi štrajk, nastojeći da neupućene ubedi da se radi samo o solidarisanju sa studentima Zagrebačkog univerziteta po pitanju školarine i univerzitetskih taksa”.
Ornasovci su bili spremni na najbrutalniji napad i krvavi obračun sa naprednim studentima, samo ako im se za to ukaže prilika. Oni su dalje istakli da je ovo čisto politički štrajk, čija je pozadina antidržavna i separatistička, koja ima za cilj „rušenje države i njenog autoriteta”. To potvđruju stalni povici i parole protiv Jugoslavije, Beograda i kralja, stlani neredi na ulicama, uništavanje privatne imovine „i nečuvene kampanja studenata štrajkača protiv svega što je državno i jugoslovensko”. Na taj način ornasovci ističu da se „čisto političkim, destruktivnim i antidržavnim pobudama” daje toliko „zloupotrebljavana nacionalna maska”.

Kaldrma

Štrajk u Zagrebu i Ljubljani „ovih dana je prestao”. Međutim, razlog nije bio u tome „što su studenti uvidjeli čemu on vodi”, već u izdajstvu studenata-frankovaca u Zagrebu i studenata-klerikalaca u Ljubljani, koji su ubrzo iznevjerili dogovor i slomili štrajk. Režimske vlasti su kategorički tvrdile da se štrajk „kao sredstvo u akademskoj borbi ne može prihvatiti”.
Listovi su pisali da se pouzdano zna da su se „dve protivničke struje” najjače sukobile ispred Patološkog instituta Medicinskog fakulteta. Očevici, koji su ovaj događaj posmatrali iz zgrade Patološkog instituta, izjavili su da su vidjeli kad je do sukoba došlo. Prvo su počele padati uvrede, a zatim su poletjele kamenice i za nekoliko trenutaka stvorila se gužva. Vrlo je zanimljiv detalj, koji je objavilo „Vreme” u broju od 5. aprila, pod naslovom: „Fizički sukobi i tuča kamenicama u medicijnskoj univerzitetskoj koloniji”. Izvještač je, u želji da objasni od kuda toliko kamenje kojim su se međusobno tukli studenti i kojim su demolirali obližnje zgrade, zabilježio je ovo: „Prostor između Patološkog instituta i zgrade Centralnog higijenskog zavoda, gdje se ovaj sukob odigrao, sada je u izgradnji. Na tome mjestu nalaze se rasute količine kamene kojim treba ovaj prolaz da se kaldrmiše. Materijal u času sukoba dobro je došao. Posle prvih fizičkih sukoba obe grupe studenata dohvatile su kamenice i zasule se međusobno”.

Saslušanje ubice

Tuča je bila strašna. Nije se znalo ko koga udara u toj opštoj tuči i gužvi, iz koje je izletio sekretar Dekanata Medicinskog fakulteta. On je, prema izjavi svjedoka, utrčao u kliniku i na brzinu obavijestio jednog ljekara i njegovog asistenta o događajima na ulici, poslije čega su sva trojica pojurili na mjesto događaja. Kad su stigli vidjeli su grozan prizor. Svaki pokušaj da se Žarkov život spase bio je uzaludan, jer je na putu do bolnice izdahnuo. Dok se Žarkov život gasio, njegov ubica je mirno sjedio u portirovoj sobi. Kad su ga upitali da li je on teško ranio studenta, ubica je sasvim mirno i pribrano počeo da priča: „Jedna grupa nacionalista, među kojima sam i ja bio, došla je jutros oko 9 i po časova pred Patološki institut, da spreči studente levičare koji su lepili svoje plakate i pozivali na štrajk. Posle izvesnog vremena, između nas i levičara došlo je do svađe. U gužvi, jedna grupa od 2 do 5 studenata napala je na mene. Morao sam da se branim”.
Prema pisanju ondašnjih listova, ubica Nedeljković je sproveden sudu. Iz objavljenih napisa vidi se da su simpatije vlasti bile na strani ubice. To se zaključuje i iz opisa njegovog sprovođenja iz policije u sud. O njemu, pored ostalog, piše: „Student Nedeljković, mali rastom, dobro građen, u crnom kraktom kaputu skrojenom po vojnički, koračao je čvrsto. Bio je malo bled, ali ne bi se moglo reći i uzbuđen”. Takav opis više bi odgovarao jednom sportskom asu, nego zlikovcu. Kako li se tek o njegovom ocu pjevaju slavopojke. A kako i ne bi. To je njihov čovjek, a uz to i pukovnik! Taj je oficir pokušao da od svog sina-zlikovaca pravi heroja koji nije htio, kao njegovi drugovi, da „beži”. Zbog toga je i ubio jednog mladića-koga, navodno, sažaljeva, jer je bio „siromašan, mučio se i zlopatio”.
Dva fotosa objavljena u štampi predstavljaju posebno poglavlje. Na prvom se vidi kako ubicu srovode iz suda u zatvor. Njegov izraz lica je takav kao da ide na neku svečanost. Na drugom snimku, „susret oca i sina”. Vidi se sin ubica u zagrljaju oca. Do susreta oca i sina došlo je u trenutku kad je žandarm sprovodio ubicu u zatvor. Tom prilikom otac je prišao sinu s velikim uzbuđenjem i riječima: „Zdravo sine, hodi da te poljubim”. I poljubio ga je. Žandarm nije uopšte reagovao, što je dokaz da je ovaj tačno znao kad će mu sin izaći i kuda će proći.
Istražni postupak bio je puka formalnost, što se da zaključiti po vremenu trajanja, „od pola jedan do tri sata”. Po završenoj istrazi ubica je sproveden u sudski zatvor.
Poznati advokati Nikola Đonović i dr Radoje Vukčević ponudili su se da besplatno zastupaju porodicu Marinović pred beogradskim sudom. Advokat je iz Beograda došao na Cetinje da stupi u vezu sa Žarkovom rodbinom, a dr Radoje Vukčević je 16. aprila uputio pismo Žarkovom rođaku Savu Marinoviću, trgovcu iz Cetinja, tražeći punomoćstvu od Žarkovog brata Draga za zastupanje.
Za suđenje je vladalo veliko interesovanje. Napredni studenti su sa velikim interesovanjem i nestrpljenjem očekivali početak sudskog procesa, koji je bio zakazan za 22. juni, u sudu za varoš Beograd, u Knez Mihailovoj ulici. Toga junskog jutra od rane zore kolone studenata defilovale su pored sudske dvorane. Postojala je opasnost od novih sukoba, zbog čega je policija preduzela sve mjere predostrožnosti. Time je omogućeno da sudski proces počne bez prisustva onih koji bi eventualno mogli narušiti rad i omesti normalan tok suđenja. No, bez obzira na prijetnje i opasnosti, masa naprednih studenata našla se ispred dvorane. Tu je nastala gužva. Svijet se od ranog jutra tiskao pred sudom. Svi su željeli da uđu unutra, a sala je bila i suviše mala da primi one koji bi htjeli da čuju kako pravda tereti ubicu. Vlasti su namjerno odredile sasvim malu prostoriju za suđenje. Na fotosu se vidi jedino ubica, žandarmi, policajci i nekoliko svjedoka. To potvrđuje i sam izvještač, koji je zabilježio da Vijeću petorice „energično” predsjedava sam predsjednik suda Miodrag Filipović, a pored njega zasijedaju sudije: Nešković, Mrvaljević, Hristifirović i Zaharić. Na klupi sjedi ubica. Pošto su sprovedene sve potrebne mjere predostrožnosti, suđenje je počelo u 9,30 časova.

Otac ubice u novinarskoj klupi

Jedan detalj, koji je novinar zapazio govori takođe o procesu i njegovim režiserima, koji su ga sveli na puku formalnosti. Evo tog detalja: „U novinarskoj klupi našao je mjesto otac studenta optuženog za ubistvo, pukovnik u penziji g. Nedeljović”. To nije bilo slučajno. Prije početka sudskog procesa predsjedavajući je konstatovao da su branioci ubice Nedeljkovića, Dimitrije Ljotić i Milan Marjanović, primili poziv ali nijesu došli.
Prvi je dobio riječ državni tužilac Milorad Spasić. Polako i odmjereno pročitao je optužnicu, koja se svodi na ovo: „Slobodan Nedeljković, student prava, star 21 godinu, optužuje se:
1) što je dana 4.a prila 1936. godine u Beogradu, ispred zgrade Patološkog instituta Medicinskog fakulteta, u opštoj gužvi i tuči, koja je nastala povodom razdavanja letaka protiv štrajkaša studenata, u namjeri da ga liši života, udario nožem-kamom oštećenog Šćepanovića Jovana, studenta prava iz Beograda, u desnu stranu grudne kosti, ali nije nastupila smrt nezavisno od volje optuženog;
2) što je istog dana i na istom mestu i pod istim okolnostima umišljeno lišio života pok. Marinovića Žarka, studenta prava, na taj način, što ga je, jureći za njim, stigao i udario nožem-kamom dva puta, i to jedanput u prednji deo nadlaktičnog predela leve ruke, a drugi put u međuplećni prostor, usled kojih je povreda umro;
3) što je istog dana, na istom mestu i pod istim okolnostima, jureći za oštećenim Krgovićem Veljkom, st. prava, u nameri da ga liši života, udario ga nožem skoro na sam greben desne lopatice, ali smrt nije nastupila nezavisno od njegove volje”.

Na fakultet – s nožem

Za vrijeme čitanja optužnice, Nedeljković je netremice gledao u državnog tužioca. Nije morao mnogo pamtiti, a još manje se braniti. Njemu je bilo dovoljno da na postavljena pitanja papagajski ponavlja: „Nisam kriv. To sam uradio u odbrani svoga života”. Kad su mu postavili pitanje zašto je nosio nož, ubica je odgovorio: „Nosio sam nož samo kad sam išao na fakultet. Jer tamo mi vlasti nisu davale bezbednost”. Znači, u svakom drugom slučaju bio je zaštićen. Ubica je na suđenju priznao da je za štrajk saznao 3. aprila. Tim povodom je njegova organizacija održala sjednicu. Na ovu izjavu predsjedavajući je naredio „da se prozori zatvore”.
Kritični momenat ubice je vrlo nevješto opisao. Počeo je da zamuckuje. Izjavio je kako se odjednom gomila okomila na njega i počela ga tući. Tom prilikom je vidio kako je u nečijoj ruci nešto bljesnulo, ”verovatno nož”, od čijeg je udarca pao. Zatim su se čuli poklici koji su se odnosili na njega: ”Drž’ onoga maloga! Udri psa! Ubi ga!” Tako ga je jedan udarac oborio. Mislio je sad je kraj. ”Verovatno pod tim udarcima, u nagonu spasenja, oslobodio sam se rulje, počeo da bežim, neko me ponvo udario u leđa. Posle su me uhvatili i rekli mi: ”Vi ste nekoga ranili”.
I laiku je jasno da su povici: ”Udari psa! Ubi ga!”, uslijedili poslije počinjenog trostrukog zločina. Ubica je samim tim priznao zločin, koji je bio toliko očigledan, da je svako dalje saslušanje svjedoka bilo suvišno. Predsjedavajući se, poslije izjave ubice, našao u delikatnoj situaciji. Njega je najviše zanimalo u kome je trenutku ubica potegao nož. Pošto na to pitanje nije dobio odgovor, pitao ga je da li je uopšte vadio nož, na šta mu je ubica odgovorio: „Vjerovatno, jer je bio krvav”.

Nož na predavanjima

Ponovo su uslijedila pitanja: ”Jer, ipak, zariti nož – treba snage, a treba snage i da se izvuče. To sudu nije jasno”. Na to sudija Nešković dodaje: ”Vi ste naneli tri udara. Povredili ste nožem tri lica”. Ubica je, međutim, i dalje ćutao. Jedino što je kazao bilo je da se ne može ”setiti” svih tih detalja i pored ”upornog” insistiranja predsjedavajućeg da je u njegovom interesu da se prisjeti.
Iz daljeg saslušanja optuženog vidi se da sudije nijesu bile zadovoljne predsjednikovim pitanjima, pa su često intervenisali. To je predsjedavajućeg, najzad, primoralo na ponovna pitanja: „Nas ne interesuje šta ste u policiji govorili i radili. Nas intersuje ono što ste rekli pred islednim sudijom. Dakle, nož ste nosili samo na Univerzitetu? Okrivljeni je, najzad pritiješnjen činjenicama, odgovorio potvrdno.
Na postavljeno pitanje predsjedavajućeg: „Je li ovo vaš nož?”, okrivljeni je takođe potvrdno odgovorio, a na pitanje: ”Gde ste ga nabavili”?, rekao je da ga je sam napravio od jednog kuhinjskog noža. To je bila gola laž, jer je poznato da je na njegovom nožu bio znak organizacije nacionalnih studenata kojoj je pripadao.
Jovan Šćepanović bio je u isto vrijeme svjedok i privatni tužilac. Njega je ranio ornasovac Nedeljković neposrdno prije mučkog ubistva Žarka Marinovića. Šćepanović je upitan: ”Da li ste baš videli kad ga je Nedeljković udario nožem?” Očigledno uvrijeđen ovakvim pitanjem, Šćepanović je, pojačanim glasom, odgovorio: „Pa ne bih govorio da nisam video! Zamahnuo je i udario. Nož je, rekao sam vam, blesnuo”. Šćepanović je, sa izrazom gnušanja, dodao: ”Ubio ga je s leđa”, bacajući pri tom prezriv pogled na Nedeljkovića. Prilikom suočenja Šćepanovića sa Nedeljkovićem, predsjedavajući ga je upitao da li tuži ubicu, Šćepanović je odgovorio potvrdno.

Vlasti su bile tu

Šćepanović je, potom, nastavio da govori o tome kako je zadobio ranu od Nedeljkovića. U tom trenutku ga je predsjednik prekinuo pitanjem: ”Šta se niste javili vlastima?”Na to je Šćepanović odgovorio: ”Zašto vlastima! Meni je tada bila potrebna ljekarska pomoć. Ni na pamet mi nije moglo pasti da se javljam vlastima. Uostalom oni su bili tu. Međutim, kad sam došao u ambulantu, oni su me sproveli u policiju.”
Drugi svjedoci, takođe privatni tužilac, bio je Veljko Krgović iz Polja Kolašinskih, koga je Nedeljković istog dana ranio kad i Šćepanovića. Javnost je pogrešno informisana o toku procesa, a posebno o izjavama svjedoka. Informacije izvještača bile su, glavnom, kontradiktorne. To se najbolje vidi iz sljedećeg navoda: ”Inače, Krgović ne zna mnogo o događajima. Njega je Nedeljković stigao, pošto je jednog njegovog druga ubio, a jednog radio, i zario nož u leđa. Ubicu nije znao ranije. Ali se iz akta vidi da je ubica njega znao. Znao ga je navodno kao aktivnog člana protivničke studentske ”grupe”. Na pitanje predsjedavajućeg: ”Koje grupe?” – ubica je odgovorio: ”Pa komunističke”.
Iskazi ostalih svjedoka, po ocjeni izvještača, bili su blijedi. Međutim, za Čedomira Miloševića, sekretara Medicinskog fakulteta, piše da je na sudu bio precizan. Njegova preciznost se sastojala u tome što je izjavio da je prisustvovao hvatanju ubice, koga je gonila grupa studenata. Milošević je istakao kako su prve Nedeljkovićeve riječi bile: “Potukli smo se mi nacionalisti i komunisti”. Zatim je predao sve što je imao u džepovima. Jedan težak mesingani pečat, legitimaciju i puno letaka. Izvadio je i nož, koji je bio u kaniji, obješen o kajiš, zaključio je Milošević. U tom trenutku je nastala gužva i uzvici protesta Žarkovih drugova.
Saslušan je i student prava Veljko Ilić, Nikšićanin, koji je sa pokojnim Marinovićem stanovao, a “koji o njemu ima hvalu i lepu reč”.

Zakleti Ornasovac

Kada se pojavio ornasovac Miodrag Filipović, student medicine, u ulozi svjedoka, njegovo svjedočenje bilo je “naročito karakteristično”. On je bio zakleti ornasovac, a uz to i lični prijatelj ubice, pa je logično što se osuo drvljem i kamenjen na studente komuniste. O sukobu pred Patološkim institutom Filipović je pričao onako kako je bio unaprijed pripremljen. Kazao je da su nacionalisti bili prvo napadnuti, pa je dodao: “U jednom času primetio sam da ĺnjihoviĺ beže. Okrenuo sam se: na zemlji je ležao mrtav Žarko Marinović. A Slobodan je stojao iznad njega”. Njegovu izjavu sud je, bez ikakvog komentara, jednostavno “primio na znanje”.
Na kraju svoje izjave Filipović je ispoljio neskrivenu mržnju prema studentima komunistima, ovim riječima: “Ja da sam imao mitraljez, mitraljezom bih pucao na njih”. Sud na ovu prijeteću izjavu nije dao ni najmanju primjedbu, što je dokaz da su ubica i njegovi jednomišljenici bili zaštićeni, za razliku od komunista, koji su bili van zakona.
Stupili su na scenu novi svjedoci, koji su otvoreno napali pripadnike fašističke organizacije. Tako je student medicine Petar Jovanović iz Podgorice, izjavio pred sudom da je čuo, kad je stigao pred Univerzitet, da je poginuo jedan njegov drug, “a ubio ga je jedan fašista”. Jovanović je izjavio da je ubica Nedeljković pjevao u policijskom zatvoru i slobodno se kretao u košulji. On to zna jer je uhvaćen za vrijeme štrajka, i tri dana je proveo s Nedeljkovićem u zatvoru. Jovanović je na suđenju i ovo izjavio: “U agentskoj sobi Nedeljković se razmetao što je ubio jednog komunistu. Tu je bilo više agenata koji su mu odobravali”. Na pitanje predsjedavajućeg da li poznaje koga od agenata, Jovanović je odgovorio: Ne znam. Ja se sa agentima ne družim. To bi mogao da kaže ubica”.

Mi smo antifašisti

Studentkinja medicine Julijana Marić, Užičanka, imponovala je svojim držanjem na sudu. Odmah je izjavila: “Videla sam kad je kolega Nedeljković…” Za trenutak je zastala i odmah se ispravila, dodajući da “ubici jednog studenta ne sleduje više naziv kolega”. Zatim je istakla kako je vidjela kada je ubica “dohvatio nekoga izazivački za bradu”.
Predsjedavajući je prekidao izlaganje studentkinje Marić, očigledno nezadovoljan njenim svjedočenjem. U želji da je zbuni u daljem izlaganju, postavio joj je pitanje koje nije imalo veze sa procesom. Ono se odnosilo na raspoloženje univerzitetske omladine. Marićeva mu je odlučno i dostojanstveno odgovorila: “Mi smo, na medicinskom, svi antifašisti. Dobili smo aklamacijom upravu”. Ovakav odgovor je zbunio sudsko vijeće, koje se upustilo u otvorenu polemiku sa mladom studentkinjom. Na pitanje da li je za štrajk ili protiv, ona je odgovorila potvrdno. Kada joj je sudija Mrvaljević postavio pitanje da li su, po njenom mišljenju, svi nacionalisti fašisti, ona je odgovorila: “Ornasovci svakako jesu”.
Drugog dana, 23. juna prvo su saslušani ljekari, “koji su u raznim svojstvima islednoj vlasti i sudu imali da daju svoja stručna mišljenja”.
Drugog dana suđenja, 23. juna, od ljekara koji su davali svoje mišljenje Dr Milorad Velimirović je bio prvi na redu. On je na dan zločina, 4. aprila, po nalogu Uprave grada, vršio pregled ubice Nedeljkovića. U vezi s njegovim nalazom piše: “Dr Velimirović ostaje pri tekstu tada izdatog uvjerenja”. Po lakonskoj informaciji jasno se da zaključiti da “uvjerenje” nije bilo povoljno po ubicu, pa se zbog toga preko istog ćutke prešlo.
Drugom po redu ljekaru dato je više prostora. To je dr Stevan Barović, “koji je ubicu pregledao 30. aprila i našao da su njegove povrede površne, da su možda mogle biti nanesene nekim tupim oružjem ali isto tako i grebanjem u tuči. Najzad da su te povrede vrlo lake prirode. Jedino je ostao bio ožiljak biše levog palca. Od ostalih povreda nije bilo nikakvog traga”. Na pitanje državnog tužioca dr Baroviću da li je u razgovoru sa ubicom na njemu primjetio išta nenormalno, ovaj je odgovori: “Ništa. Nije pokazivao nikakve znake rastrojstva, niti je davao povoda da se posumnja u kakvu nenormalnost”.
Zatim je pročitan protokol, koji su sačinili dr Julijana Bogićević i dr Burić poslije izvršene obdukcije ubijenog Marinovića.

Smrtonosni udarci

Državni tužilac je ljekarskoj komisiji postavio pitanje: da li bi ma kakva hitna ljekasrka intervencija mogla da spase život Žarku Marinoviću, da je pomoć blagovremeno ukazana. Ljekarska etika ni u ovom slučaju nije zatajila. Odgovor je bio jednodušan: “Rana na ruci mogla je i da ne bude smrtonosna, da je ruka hitno vezana ili amputirana. Ali rana u oblasti leđa bila je nesumnjivo smrtonosna i tu nikakva intervencija ne bi pomogla”.
Druga ekipa ljekara Uprave grada dr Stevan Zagorčić i dr Besarabić imala je zadatak da pregleda ranjenog studenta Jovana Šćepanovića, i nešto kasnije studenta Krgovića. Njihov nalaz bio je da su obije rane lakše prirode i da nijesu bile opasne po život.
Državni tužilac je i ovom prilikom intervenisao. Tražio je da se razjasni da li je i kod Šćepanovića mogla nastupiti smrt da se nož nije zario u grudnu kost. Na to mu je jedan od ljekara odgovorio: “Dabome, kad bi ga udario u srce”. U tom trenutku dvoranom se razlijegao histeričan smijeh Nedeljkovićevih jednomišljenika. Ovim nehumanim gestom htjeli us ignorisati državnog tužioca koji im je uzvratio: “Nije ovo fudbalska utakmica”. Na te riječi ga je presjedavajući opomenuo: “Ja vam zabranjujem…” Državni tužilac ne čekajući da ovaj završi, ogorčen ovakvim postupkom, upada mu u riječ dodajući: “Kakav je to idiotski smeh!” Ovo je bio povod za oštar dijalog između dva državna službenika, ali sa različitim ubjeđenjima i suprotnog morala.
Tužilac je i dalje bio uporan u postavljanju pitanja ljekarima, koji su vjerovatno “po nalogu” pregledali ranjene studente. Zato u namjeri da omalovaži ljekara Besarevića, postavio mu je pitanje: “Da li je bilo moguće tim oruđem uopšte zadati smrt”. Na postavljeno pitanje umjesto zbunjenog ljekara, bio je prinuđen da potvrdno odgovori predsjedavajući.

Dokazni materijal

Zatim se pristupilo čitanju izjava odsutnih svjedoka, protokola obdukcija, ljekarskih pregleda i razgledanja drugog isljednog materijala. Na kraju pročitan je i “policijski uviđaj od 4. aprila, koji je sačinio činovnik Devetog Kvarta, i u kome stoji da je grupa studenata napala bila Nedeljkovića, a on, jednog po jednog nožem udarao”.
Državni tužilac je predložio da se naknadno saslušaju dva svjedoka, studenti Živojin Babić i Vojislav Dragović, oba iz Danilovgrada.
Advokati Đonović i Vukčević, zastupnici privatne tužbe predložili su da se utvrdi da li je na kaniji kame, kojom je izvršeno ubistvo, bio utisnut žig “ORNAS”. Zahtijevali su da se u tom smislu saslušaju portir interne klinike Mića Srdanović i profesor dr Arnovljević.
Sud je poslije kratkog vijećanja, donio odluku o predlozima. Prihvaćen je jedino predlog državnog tužioca, a ostali su odbijeni.
Studenti Babić i Dragović koji su naknadno svjedočili su teško teretili ubicu. Babić je izjavio da je „taj u kaputiću”, bacajući pri tom prezrivi pogled na ubicu Nedeljkovića, udario nožem prvo Šćepanovića, a zatim Marinovića, koji mu je bio okrenut leđima. Poslije drugog udarca s leđa, Marinović je pao. Tada je Babić čuo povike: „Udrite ubicu!”, što je sasvim logično i što u svemu odgovara istini.
Predsjedavajući je odjednom prekinuo Babića, u namjeri da ga zbuni: „A šta vi, mladi gospodine, kad ste vi to tako lepo videli, niste došli da izjavite vlastima?” Babić se nije dao zbuniti, već je na postavljeno pitanje hladnokrvno odgovorio: „Kad sam čuo da privatnu tužbu zastupa g. dr Radoje Vukčević, ja sam mu se odmah obratio, rekavši mu da sam bio očevidac i da hoću da svjedočim”. Babićevu izjavu potvrdio je advokat Vukčević, dodajući: „A što nije došao ranije da svjedoči to je zato što sam ja bio na putu i što sam ga pozvao tek da na pretresu kaže što ima”.
Iskaz drugog svjedoka, Vojislava Dragovića, studenta medicine, u svemu se slagao sa onim što je izjavio Babić. Ponovo se javlja predsjednik i pita: „Kako ga niste sprečili da ubije čoveka?” Na to mu je Dragović odgovorio: „Ljudi golih šaka ne mogu se biti protiv noževa.”

Nesporno djelo

Državni tužilac Milorad Spasić, u svom konciznom obrazloženju, podijelio je tužbu u dva dijela: postojanje objektivnih elemenata djela i postojanje subjektivnih elemenata za ocjenu krivične odgovornosti. Pri tom je istakao da ni optuženi za ubistvo ne negira objektivne elemente djela. Jedino se brani da je to počinio u nužnoj samoodbrani i u afektu. Prema tome, zaključak državnog tužioca je jasan i nedvosmislen. Za njega je postojanje krivičnog djela potpuno utvrđeno činjenicama, izjavama svjedoka i izvršenim izviđajima. Ostaje jedino da se utvrdi stepen krivične odgovornosti. Odbačeno je tvrđenje optuženog da je počinio djelo u nužnoj odbrani, jer je utvrđeno da nije bilo osnovnih elemenata za postojanje nužne odbrane.
Državni tužilac se u završnoj riječi posebno osvrnuo na suočenje Šćepanovića sa Nedeljkovićem, iz čega je zaključio da je incident provocirao Nedeljković, a ne Šćepanović iz grupe i zario mu nož u grudi.
Na osnovu izloženog, državni tužilac zaključuje: „Nema mesta uopšte da se govori o nužnoj odbrani. Nema ni pomena o nužnoj odbrani. Naročito ga ne može biti u odnosu na Marinovića i Krgovića. Ako bi se i pretpostavljalo da postoji međusobna tuča između Šćepanovića i Nedeljkovića, Nedeljković je taj koji je izazvao, on je provokator i napadač”.
Na taj način je državni tužilac potpuno obesnažio argumentaciju o nužnoj odbrani u sva tri slučaja.

Nesporna namjera

Prelazeći na drugi dio tužbe – postojanje subjektivnih elemenata za ocjenu krivične odgovornosti, po dubokom tužiočevom ubjeđenju, ne dolazi u obzir da je ubica počinio zločin „bez namera”, ili u „afektu”. Ovo tužilac potkrjepljuje činjenicom da niko od oštećenika, a posebno Marinović i Krgović „nisu ni učestvovali, a kamoli napali Nedeljkovića”. Isti je slučaj i sa Šćepanovićem, za koga je takođe utvrđeno da je i on bio napadnut.
Nedeljković je svjesno uletio u svađu i sukob, pa se ne može ni govoriti o nekom njegovom rastrojstvu, što on u jednom trenutku pominje da bi olakšao svoj položaj pred sudom.
„Nedeljković je hladno, kaže tužilac na kraju, uradio ono za šta ga ja tužim. Dokaz je njegovo kasnije ponašanje, njegov stav neposredno posle ubistva. Apsurd je da je on mogao u besvesnom stanju. Besvesno stanje – a ovamo gađa svoje žrtve, svoje kolege, kao zečeve. Prema tome, otpadaju sve olakšavane okolnosti”.

Ubistvo je kriminal

Državni tužilac je, zatim, prešao na ocjenu krivične odgovornosti. Njegov zaključak bio je da je ubistvo „izvršeno čak sa unapred donetim odlukama”. Tužilac se posebno osvrnuo na dio iskaza Nedeljkovića, u kome sebe proglašava desničarem, koji ima želju i dužnost da kao takav brani zemlju od neke „levice”. U vezi s tim Spasić kaže: „Moje je duboko uverenje da je Nedeljković hladno izvršio ubistvo, svestan posledica i cele situacije toga momenta… Naš zakon ne predviđa političko ubistvo. Ubistvo je običan kriminal. Država štiti život građana. Zato molim da se optuženi oglasi krivim za sva dela tužbe”.
Advokat Đonović, zastupnik privatne tužbe, postavio je oštetni zahtjev: „za prenos posmrtnih ostataka Žarka Marinovića u mesto rođenje 10.000 dinara, stvarni troška, za skromni spomenik, na koji konačno Žarko Marinović ima pravo 5.000 dinara”. Zatim je odao priznanje i zahvalnost državnom tužiocu, poslije čega se osvrnuo „na sredinu gde je začeta klica za zločin”.
Đonović je zahtijevao da se utvrdi „ko je oružao ruku ubici”. Na taj način je htio cijelu profašističku studentsku organizaciju izvesti na optuženičku klupu. Đonović se u jednom trenutku obratio sudskom vijeću riječima: „Ovde su prodefilovali studenti iz Crne Gore, koji vas, gospodo sudije, ni jednom rečju nisu slagali”.

Vojničko vaspitanje

Osvrćući se na dio izjave oca ubice Nedeljkovića u kojoj kaže: „Moj sin je vojnički vaspitan!”, Đonović je pitao: „Da li vojničko vaspitanje vodi u zločin?” Ne čekajući odgovor na postavljeno pitanje, Đonović je, očigledno ogorčen, nastavio: „Nikad!… Ne! Ne!… Pogledajte atmosferu. Pogledajte taj prljavi nož! Ni na jednom beogradskom đubrištu ne bi se posljednji Ciganin sagnuo da ga podigne! Otkud takav karakter kod deteta iz jedne dobre kuće?”
Na izjavu koju je dao otac ubice da je njegov sin čitao Marksov Kapital, Đonović je ironično dobacio: „Nije ga ni Kapital naveo na ubistvo. Još manje Hrišćanska zajednica čiji je bio član. Ali da nije organizacija ORNAS…”
Posebno je skrenuo pažnju na pokušaj ubice da izbjegne zasluženu kaznu, navodno zbog toga „što se ničega ne seća”. Zatim se vratio na javnu osudu režima, riječima:”… Ubica Nedeljković samo je jedan od mnogih piona u rukama policije, koji je bio obučen za krvave obračune sa naprednim studentima”, kaže smjeli advokat Đonović. Zato se advokati-tužioci uporno zalažu da se ubica primjerno kazni. Na taj način bi se izvršio pritisak na režim, da stane na put daljem divljanju i organizovanim hajkama na ubijanju „mnogobrojne Žarkove saobraće”.

„Samoodbrana” – nož u leđa

Dr Radoje Vukčević bio je drugi zastupnik tužbe. Njemu je bilo jasno, kao bivšem pripadniku Studentskog komunističkog kluba i jednom od saradnika marksističkog lista „Novi pokret”, gdje su uzroci sukoba. On je na sudu izjavio da na Univerzitetu zaista postoje „dva korena”, ali isto tako naglašava da se iz njih „ovakav zločin nije mogao roditi”. Zatim nastavlja: „Htelo bi se da okolo budu sve sami razbojnici, a on ubica”. Vukčević je dalje izjavio da su među akademskim građanima dva tri meseca pre ubistva, bili napadi na studentske menze, na Pravni i Šumarski fakultet. U vezi s tim on je istakao da svaka grupa ima svoja prava, ali „niko nema prava na nasilje”. Prema tome, zaključuje Vukčević, niko ne može potvrditi da je iz „one druge grupe”, ikad poteklo nasilje.
Što se štrajka tiče, to je legalno sredstvo, te je kao takvo u mnogim zemljama i priznato kao pravo. Zato se dr Vukčević, sa čuđenjem, pita: „Kakva li je to nepravda naterala Nedeljkovića da potegne nož?” I što je još čudnije, kod Nedeljkovića nema ni kajanja.
U vezi s tim Vukčević dalje kaže: „Ako mu je zaista pao mrak na oči, što ne udari koga od svojih drugova, već samo svoje protivnike! I otkud mu svest da nož lepo uvuče u kaniju. Mi nikad nismo ni pred ovim ni pred drugim sudom utvrdili samoodbranu kada je smrtni udarac bio zadan s leđa. Napomenuo je i to da niko ne zna „koliko bi sad bilo mrtvih”, da su i ostali studenti nosili oružje. Prema tome ovo je otežavajuća okolnost za ubicu. Što se tiče njegove izjave da je „bio revoltiran protivu studenata, koji su se borili za autonomiju Univerziteta, dr Vukčević je smjelo izjavio: „Svi smo se borili za njegovu autonomiju i u svim zemaljama, na svim univerzitetima studenti su se za to borili i bore se. Ko se nikad nije borio za njegovu autonomiju nije ni koristan građanin državi”.
Branioci ubice Nedeljkovića su podijelili uloge: dr Mladen Horvat govorio je o krivici optuženog, a dr Miško Radošević o njegovoj kazni… Ubica nije priznao Advokat dr Horvat se na početku svom žestinom okomio na državnog tužioca, čija je tužba, po njegovom mišljenju, bila „čudno konstruisana”. To je drugim riječima značilo da se tužba bazirala na priznanju ubice Nedeljkovića, što je njegov branilac apsolutno negirao. Obranu je zaključio bezočnom formulacijom: „Državna tužba je bazirala svoju optužnicu na nekim proizvoljnim činjenicama. Molim vas nikad nije Nedeljković priznao da je izvršio ubistvo, a niko ovde nije kazao da ga je video kako je zario nož ubijenom u leđa. Smatram da bi svaka presuda na štetu Slobodana Nedeljkovića bila donesena na osnovu indikacija, a šta je takva presuda to se zna”. Advokat dr Radošević održao je „za beogradski sud jedan po svojoj dužini rijedak pledoaje”. Pri tome nije birao riječi, što se vidi i iz shvatanja ubijenog Žarka Marinovića, ranjenog Jovana Šćepanovića, Veljka Krgovića i njihovih kolega, on suprotstavlja tezu o odbrani zemlje protiv njih, njih koji treba da budu eksponenti „azijatske kuge”. Nemoćan pred argumentima Nemoćan da se suprotstavi snazi argumenta, na najbeskrupulozniji način je sebi dao za pravo da ubicu identifikuje sa čuvarima javnog reda i državnog poretka, iznoseći u vrlo dugom govoru evoluciju pojedinih ideoloških pokreta i to naročito jakobinskog i hrišćanskog. Dr Radošević radi ilustracije veltanšaunga (nazora o životu i svijetu – prim. prir.) – one grupe studenata, koja je na Univerzitetu protivnik ubice, pročitao je jedan pasus iz knjige talijanskog pisca Mancinija, koji opisuje psihologiju fanatika. Tokom rasprave Radošević je došao u težak sukob sa državnim tužiocem i advokatima privatne tužbe, a „za smrt Žarka Marinovića optužuje komuniste”. On je u svojoj beskrupuloznosti išao toliko daleko da je izjavio čak i ovo: „Nedeljkovićevo geslo bilo je: ljubav, slovenstvo, jedinstvo! A onih drugih je: mržnja klasna borba, separatizam, odricanje slovenstva. Protiv tih elemenata istupila je Nedeljkovićeva grupa. S jedne strane je legalnost, rad i tolerancija. Na toj strani je Slobodan Nedeljković. Dva mentaliteta su se sukobila. Svoju odbranu je završio tvrdnjom: „Da u delu ubistva koje je izvršio Slobodan Nedeljković stoji nužna odbrana”. Ohrabren advokatima Državni tužilac , očigledno uzbuđen, oštro je reagovao, vraćajući proces na teren koji ograničava krivični zakonik. Na izjavu dr Radoševića oštro su reagovali zastupnici privatne tužbe advokati Đonović i dr Vukčević. Najzad predsjednik „poziva Slobodana Nedeljkovića da kaže svoju posljednju reč”. Ohrabren odbranom svojih advokata i blagonaklonošću sudskog vijeća, Nedeljković je, u mirnom tonu, izjavio: „Meni se imputira da sam išao s namerom da ubijem. Poneo sam nož. Ali i pesnica može da ubije. Ja se fizički nikada nisam obračunavao. Ali ja bolje znam marksistička načela nego svi oni, zato su me i mrzeli. Nisam ja prvi potrgao nož…” Valjda je i presdjedavajućem već bilo jasno da je ova sudska lakrdija prevršila svaku mjeru, pa je optuženog upozorio „da kaže drugo nešto, što nije govorio već”. Optuženi Nedeljković je na kraju, izjavio: „Ja žalim ovaj slučaj. To je delo terorističke borbe naših protivnika”.
Presuda je optuženom Nedeljkoviću saopštena 26. juna 1936. godine u 16 časova.
Na dan izricanja presude bilo je mnogo više publike nego što je dvorana mogla da primi.
Državni tužilac, po jedan branilac i predstavnik privatne tužbe zauzeli su svoje mjesto. Potom su žandarmi uveli ubicu u salu. On se, po riječima izvještača, ponašao sasvim prirodno, bez „i najmanje straha na licu”. Uskoro zatim sud je zauzeo svoje mjesto.
Predsjedavajućem je bilo jasno da će publika, poslije izricanja presude ubici, bučno negodovati, pa se na vrijeme postarao da obezbijedi red, obraćajući se prisutnim: „Nikakve znake odobravanja ili negodovanja neću dopustiti. Koristiću sva prava koja mi zakon daje ne samo za odstranjenje iz dvorane već i za kažnjavanje”.

Krivica po tačkama

Poslije pročitanih generalija optuženog, predsjedavajući je detaljno iznio krivicu po tačkama:
„Kriv je: prvo, što je dana 4. aprila 1936. godine u Beogradu, ispred zgrade Patološkog instituta Medicinskog fakulteta, u opštoj tuči i gužvi, koja je nastala povodom razdavanja letaka protiv štrajka studenata, u namjeri da se probije kroz gomilu i pobegne sa toga mesta udario nožem oštećenog Šćepanovića Jovana u desnu stranu središne grudne kosti i ovoga lakše telesno povredio…”
„Drugo, što je istoga dana pod istim okolnostima i na istom mestu, istim oružjem, povredio oštećenog Krgovića Veljka…”.
„Treće, što je istoga dana i na istom mestu, a pošto je već bio izvan gužve izbegao, sustigao počivšeg Marinovića Žarka, studenta prava iz Beograda i zario mu nožem dva udarca od kojih jedan u nadlaktičnom predelu leve ruke, a drugi smrtonosan s leđa u međuplećni prostor, čime je učinio zločin protivu života…”
Dalje slijedi nabrajanje tačaka i paragrafa Krivičnog zakonika, na osnovu kojih se ubica „osuđuje ukupnom kaznom od pet godina i jedan mjesec dana robije kao i trajnim gubitkom časnih prava”.
Iako je vremenska kazna bila puka formalnost, javnost je drugi dio kazne pozdravila, jer ovakvom zločincu i nije moglo biti mjesta među časnim građanima.
Na osnovu presude ubica je bio dužan da Šćepanoviću Jovanu i Krgoviću Veljku nadoknadi na ime ljekova i liječenja iznos od po 300 dinara, a porodici ubijenog Marinovića Žarka na ime prenosa tijela i sahrane u Crnoj Gori od 10.000 dinara, kao i na ime troškova oko podizanja nadgrobnog spomenika i davanja podušja sumu od 5.000 dinara – ukupno 15.000 dinara.

Studentska borba

Aprilski događaji iz 1936. godine bili su nova faza u istoriji studentskog pokreta. Ivo Lola Ribar je u aprilskom broju „Studenta” za 1938. godinu, objavio članak pod naslovom: „Od 4. aprila 1936. do 4. aprila 1938”, u kome pored ostalog, kaže: „Dve godine nas dele od dana junačke smrti Žarka Marinovića, od onih dana velikog aprilskog štrajka, kojim je posle 25 dana borbe, odbranjena autonomija univerziteta i stvoreni potrebni uslovi za budući razvoj i rad studenata i njihovog pokreta”.
Sjećajući se držanja pojedinih profesora Univerziteta, Cvijetin Mijatović član štrajkačkog odbora ističe da je „znatan broj profesora bio takođe za autonomiju Univerziteta i da je sa tih pozicija sarađivao sa naprednom studentskom organizacijom. Mi smo obilazili pojedine profesore zahtevajući da traže smenjivanje rektora Ćorovića i da glasaju za dr Dragoslava Jovanovića”.
Veljku Vlahoviću učesniku tadašnjih događaja je ostala u nezaboravnoj uspomeni sjednica Akcionog odbora, od 1. aprila 1936. godine, na kojoj je odlučeno da se podnesu sljedeći zahtjevi: „1. Da se kazne izrečene nad članovima Akcionog odbora ponište. 2. Da se potpuno ukine „U.S.” (Univerzitetska straža), tj. da se svi ljudi otpuste, a ne da se zadrže na imanju, odakle bi se u „datom” momentu odmah pretvorili u policajce. 3. Da se odobri za petak 3. IV 1936. godine opšti studentski zbor, na kojem bi se iznela situacija na našem Univerzitetu, kao i da se studenti obaveste o događajima na Ljubljanskom i Zagrebačkom univerzitetu. 4. Da rektor preko štampe objavi da su kazne poništene kao i da je odluka o zavođenju „U.S.” ukinuta. 5. Da se teroristička organizacija ORNAS (Organizacija nacionalnih studenata) raspusti”.
Priča o životnom putu i stradanju ovog mladića iz Očinića kod Cetinja po kome se obilježava 4. april kao Dan studenata. Sjećanje na smrt crnogorskog studenta 1936. godine i borbu Beogradskog univerziteta protiv nadiranja fašizma Žrtva Žarka Marinovića je utoliko veća što je pripadao avangardi studentskog pokreta i što je poginuo na početku jedne nove epohe, čiji je početak simbolično vezan za njegovu junačku pogibiju, u borbi sa pripadnicima profašističke studentske organizacije na Beogradskom univerzitetu. Zato je Žarko ostao u neizbrisivoj uspomeni svojih saboraca, koji su njegovo ime uvijek sa pijetetom pominjali. Na Opštestudentskom zboru, održanom 13. decembra 1936. godine, kome je prisustvovalo oko 1.500 studenata, govorio je, kako piše Milica Damjanović, „ u ime narodne crnogorske omladine Mirko Gvozdenović”. On je istovremeno govorio i „kao delegat Akcionog odbora za podizanje spomenika poginulim studentima Mirku Srzentiću i Žarku Marinoviću”. Sjećanje ne blijedi U Rezoluciji, donijetoj 5. decembra 1937. godine, pored ostalih zahtjeva, bio je „da univerzitetske vlasti hitno intervenišu prilikom bespravnog maltretiranja i hapšenja studenata i, posebno, da se Mirku Srzentiću i Žarku Marinoviću, koji su pali kao žrtve u borbi za autonomiju Univerziteta, podigne spomen – ploča na Pravnom fakultetu”. Za Opštestudentski zbor, koji je održan 21. januara 1940. godine, bila je predviđena izrada transparenata, štampanje dva letka i „prodaja slika poginulih studenata u borbi protiv reakcionarnih režima i ne bojištima Španije: Mirka Srzentića, Žarka Marinovića, Đoka Kovačevića, Branka Miloševića, Krsta Ljubičića, Gojka Bjedova, Mijata Maškovića, Mojsija Stefanovića, Mirka Lukovića, Vukašina Radunovića, Boška Petrovića, Franja Puškarića, Ivana Turka i slike nedavno preminulog rektora dr Dragoslava Jovanovića”. Tokom 1940. godine povećao se pritisak univerzitetskih vlasti. U tom smislu Univerzitetski senat je imenovao profesorski odbor, kroz čije je makaze bilo teško proći. Taj odbor je „zabranio komemoraciju Mirku Srzentiću, borcu za studentska prava i autonomiju univerziteta, zatim proslavu Međunarodnog Dana žena, 8. mart 1940. godine, kao i komemoraciju Žarku Marinoviću, 4. aprila. Ovih nekoliko podataka najrečitije govore o sjećanju studenata Beogradskog univerziteta na svijetli lik poginulih drugova. Pored navedenog, u predratnom periodu su napredni studenti Beograda svakog 4. aprila posjećivali Žarkov grob. Tom prilikom su ga uređivali i prekrivali crvenim karanfilima, polažući mu pri tom zakletvu da će nastaviti i dovesti do kraja djela za čije je ideale dao svoj mladi život. Grob na periferiji groblja Žarkov grob se nalazio na nepristupačnom mjestu, na periferiji groblja. To je režim uradio namjerno, u želji da mu zagube svaki trag. Ali to Žarkovi drugovi nijesu dozvoljavali sve do 1941. godine, kada je nastupio rat. Kad su Žarkovi drugovi, zajedno sa slobodom, 20. oktobra 1944. godine, ušli u Beograd, sjetili su se njegova groba na periferiji Novog groblja i poklonili se njegovim sjenima. U proljećne dane 4. aprila 1945. godine Žarkov grob je bio uređen. Na Dan borca, 1954. godine na njemu je svečano otkrivena spomen-ploča. Tom prilikom je, pred okupljenim žarkovim saborcima, studentima i najužom rodbinom, govorio predsjednik Saveza studenata Beogradskog univerziteta Milić Bugarčić, a u ime studenata prava predsjednik Saveza studenata Pravnog fakulteta Mišo Pavlićević. Kao trajnu uspomenu na svijetli lik revolucionara Žarka Marinovića i njegovu herojsku smrt, studenti Beogradskog univerziteta uzeli su 4. april kao Dan studenata koji svake godine dostojno proslavljaju.
Studenti Beogradskog studenta bili su svjesni činjenice da se nijesu do kraja odužili studentu – komunisti Žarku Marinoviću i njegovom djelu. Nijesu se mirili s činjenicom da Žarkovi posmrtni ostaci i dalje počivaju na periferiji Novog groblja i u onoj istoj grobnici u koju su ga sluge režima gurnule, isto onako podmuklo kako ga je ubica Nedeljković lišio života. Zato su studenti Beogradskog univerziteta dali inicijativu da se Žarku podigne spomenik na mjestu njegove pogibije.

Manifestacije u Očinićima

U vezi sa ovom akcijom Mileta Abazović, student medicine, u „Studentu” od marta 1971. godine, objavio je opširan članak, u kome piše o aprilskim događajima iz 1936. godine. Ističući ovaj događaj, u kome je herojski poginuo Žarko Marinović, Abazović navodi da, pored niza manifestacija koje studenti svakog 4. aprila organizuju u Beogradu, već nekoliko godina na taj dan delegacija studenata Beograda posjećuje Očiniće, Žarkovo rodno mejsto. Toga dana evociraju uspomene na Žarkovu pogibiju, organizuju program s recitalom i polažu vijenac na spomenik poginulim borcima Konaka, čija je jedna strana posvećena Žarku. Potom idu u posjetu Žarkovoj rodbini.
Tako je bilo, piše Abazović, i 4. aprila 1970. godine. Tom prilikom je delegacija razgovarala sa Žarkovim bratom Dragom, koji je izrazio želju da posmrtne ostatke svoga brata prenose u rodno mjesto, gdje namjerava da mu podigne spomenik. Na to su mu članovi studentske delegacije odgovorili da će mu dati odgovor nakon konsultacija sa drugovima u Beogradu.
Po povratku studentske delegacije u Beograd, Drago Marinović je dobio poziv da bude gost beogradskim studentima, sa kojima će se u vezi njegove izražene želje dogovoriti.
U međuvremenu je Univerzitetski odbor Saveza studenata Beograda postigao saglasnost sa društveno – političkim organizacijama, poslije čega je Žarkovom bratu Dragu predložio da se Žarkovi posmrtni ostaci ne prenose u njegovo rodno mjesto, već da se podigne spomenik na mjestu njegove pogibije.
Poslije Dragove načelne saglasnosti, Univerzitetski odbor je preduzeo potrebne mjere u cilju realizacije ovog poduhvata. U tom smislu je konsultovao SSRN Beograda, Savez boraca Beograda i Republički sekretarijat za kulturu i obrazovanje. Univerzitetski odbor je zatim uputio pisma Savjetu i Rektoratu Beogradskog univerziteta, Univerzitetskom komitetu SKS, Gradskoj skupštini grada Beograda i odgovarajućim republičkim organima.

Vraćanje projekta

Mileta Abazović, koji je bio jedan od najaktivnijih članova Univerzitetskog odbora i koji se najviše angažovao na podizanju pomenutog spomenika, piše: „Svi su se složili sa ovom inicijativom i njena realizacija je prepuštena Univerzitetskom odboru i Republičkom sekretarijatu za kulturu i obrazovanje”.
Sa ovom akcijom bilo je blagovremeno upoznato i Predsjedništvo RK SSO Crne Gore, koje je dalo saglasnost i izrazilo spremnost da i finansijski učestvuje u izgradnji spomenika.
Pošto su sve formalnosti obavljene, trebalo je preći na konkretnu realizaciju zadatka. U tom smislu Univerzitetski odbor je preduzeo potrebne mjere. Izradu projekta spomenika povjerio je vajaru Vojimiru Dedejiću, a konačnu izradu projekta „Sigmaprojektu”. Međutim, u trenutku kada je sve izgledalo normalno i kada su radovi tekli prema utvrđenom planu, uslijedila su dva dopisa iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. U jednom piše da „ne treba podići spomenik Žarku Marinoviću, već pomenutom događaju iz 1936. godine”, i dalje „da će buduća trasferzala proći pored raskrsnice dr Subotića i Pasterove, gde je bilo predloženo postavljanje spomenika, pa bi za podizanje spomenika morala biti određena druga lokacija”. Na kraju dopisa slijedi zaključak: „Imajući u vidu ove činjenice, Komisija za spomenike i određivanje naziva ulica i trgova smatra da ovaj predlog za podizanje spomenika Žarku Marinoviću – nije više aktuelan, pa vam, u prilogu ovoga pisma vraćamo projekat”.
Tako, umjesto podignutog spomenika Žarku Marinoviću, ostade njegov projekat, kao trajna uspomena na jednu neostvarenu želju studenata Beogradskog univerziteta, čiji Odbor, sa dubokim ogorčenjem, konstatova: „Želja studenata Beograda, da se i na ovaj način oduže uspomeni Žarka Marinovića, kao da je izgubljena negdje u silnoj zbrci i gomili KOMISIJA, ZAVODA i ODBORA”. I Žarkov brat Drago bio je obaviješten o neočekivanim komplikacijama u vezi spomenika, pa se obratio Univerzitetskom odboru s molbom da mu se ne prave smetnje prilikom prenosa Žarkovih kostiju u rodno mjesto. Na kraju pisma ističe: „… jer bih prenos kostiju izvršio o svom trošku i to krajem juna ili početkom jula 1972. godine”. Neostvarena želja Ovo je bio hladan tuš za Univerzitetski odbor i Rektora Beogradskog univerziteta. Bili su dovedeni u neugodnu situaciju, bez i najmanje svoje krivice. Teško im je bilo da započetu akciju ne dovedu do kraja, a još teže što su, tuđom krivicom, dovedeni u situaciju da obmanu Žarkova brata Draga. Univerzitetski odbor i Rektorat su tražili izlaz iz situacije u kojoj su se našli, a njega je bilo moguće naći jedino iznalaženjem nekog novog rješenja. Na kraju, rješenje je nađeno. Odlučeno je da se moštima Žarka Marinovića nađe mjesto u Aleji zaslužnih građana na Novom groblju u Beogradu i da bude trajno obilježje koje će generacije podsjećati na lik Žarka Marinovića, neustrašivog borca, studenta, komunistu… Pišući o značaju Beogradskog univerziteta kao institucije bogatih pozitivnih i naprednih tradicija, kao mjestu gdje se rađaju ideje, gdje misao prerasta u stvarnost, profesor dr Jovan Gligorijević, rektor Beogradskog univerziteta, zapisao je i ovo: „Značajno mjesto u prošlosti Univerziteta pripada generacijama koje su između dva svjetska rata, posebno u predvečerje drugog, bile glavna revolucionarna i pokretačka snaga… U plejadi znanih i neznanih neimara Revolucije izdvaja se ime Žarka Marinovića, koje je preraslo u simbol revolucionarne borbe i stremljenja studenata Beogradskog univerziteta, koji su datum njegove pogibije proglasili svojim Danom. Zato za naš Univerzitet obilježavanje uspomene na Žarka i Aleju zaslužnih građana znači ponos i novi impuls za nastavljanje revolucionarnog preobražaja”. Odato dužno poštovanje Dana 15. juna 1972. godine okupila se masa svijeta, počev od studenata, članova porodice, poznanika i prijatelja, pa do Žarkovih saboraca na groblju zaslužnih građana. Urnu je položio rektor Univerziteta u Beogradu, profesor dr Jovan Gligorijević, poslije kraćeg govora u kojem je evocirao uspomene na studenta Žarka Marinovića. O liku Žarka Marinovića, u ime njegovih drugova iz aprilskih događaja, govorio je Puniša Perović, član Savjeta federacije. U ime studenata govorili su Milić Joksimović i Mileta Abazović. Na taj način je Žarku Marinoviću, poslije 36 godina, odato dužno priznanje.