Na Cetinju promovisano fototipsko izdanje rukopisnog „Cetinjskog psaltira“ iz XV vijeka

RUKOPISNE KNJIGE U TEMELJU SU CRNOGORSKE KULTURE

Fototipsko izdanje rukopisnog „Cetinjskog psaltira“ iz XV vijeka koje su kao suizdavači objavile Matica crnogorska i Nacionalna biblioteka Crne Gore „Đurđe Crnojević“ promovisano je sinoć na Cetinju. 

U ime domaćina prisutne je pozdravila direktorica NBCG „Đurđe Crnojević“ Dragica Lompar koja je jedna od priređivača ovog izdanja. Ona je prisutne podsjetila na činjenicu da stare rukopisne i štampane knjige crnogorske srednjovjekovne pisane baštine spadaju u najveće vrijednosti naše kulturne istorije i kulture u cjelini, a mnogi primjerci od njih imaju i širi civilizacijski značaj. 

– Tradicija rukopisnih knjiga omogućila je osnivanje Crnojevića štamparije 90-ih godina XV vijeka, kada su srednjovjekovni pisari svoje vještine prilagodili štamparskoj djelatnosti – rekla je Lompar i dodala da je sudbina knjige u Crnoj Gori bila teška i neizvjesna, usljed stalnih bitaka, ratnih razaranja i propadanja tokom vremena. 

– Osim toga, poznata je i uloga Vuka Karadžića u otuđenju starih knjiga sa naših prostora, koje je kasnije prodavao raznim kolekcionarima i bibliofilima širom Evrope. U knjizi „Počeci štamparstva u Crnoj Gori“ Evgenije Nemirovski navodi podatak da je Vuk Karadžić prvu pošiljku iz Crne Gore, u kojoj je bio i „Psaltir s posljedovanjem“ iz 1495. prodao 1847. ruskom istoričaru i bibliofilu Pogodinu za 75 rubalja. A tih pošiljki je, nažalost, bilo mnogo i na različite adrese – rekla je Lompar. 

Priređivač izdanja, generalni sekretar Matice crnogorske Ivan Ivanović je istakao da crnogorski istorijski, kulturni, duhovni i državni kontinutitet potvrđuje obilje istorijskih artefakata među kojima posebno mjesto zauzimaju pisani spomenici kulture. 

– Počev od najstarijeg istorijsko-literarnog spisa kod Južnih Slovena, čuvenog „Ljetopisa Popa Dukljanjina“, preko niza izuzetnih djela poput „Miroslavljevog jevanđelja“, dospijevajući do štampanih izdanja prve državne štamparije u Evropi i prvih ćiriličnih knjiga na slovenskom jugu – rekao je Ivanović i dodao da upravo ovakvim i sličnim izdanjima Matica crnogorska želi pokazati i fenomenološki prepoznati evoluciju i kontinuitet crnogorskog duhovnog, kulturnoistorijskog i nacionalnog identiteta.

Analize i tumačenja istoriografskih i kulturoloških aspekata u istraživanjima pokazuju da su se u periodu vladavine dinastija Balšića i Crnojevića odvijali neki od važnijih procesa u evoluciji državotvorne i etnografske identifikacije Crne Gore, ali iznad svega i Crnogoraca kao nacionalne zajednice sa samoprepoznatom narodnom sviješću, istakao je Ivanović.

– Svakako da je crnogorsko rukopisno književno i pisano nasljeđe iz toga perioda bilo bogato, mnogo veće i žanrovski raznovrsnije od onog za koje sada znamo. Nažalost većina književnih i pisanih spomenika nije sačuvana – ili još uvijek nije identifikovana. Sačuvani rukopisi se danas nalaze rasuti širom Evrope i svijeta a njihovim opisom i identifikovanjem trebala bi se baviti generacija mlađih montenegrista – rekao je on. 

Istoričar Božidar Šekularac koji je pisao pogovor fototipskom izdanju rukopisnog „Cetinjskog psaltira“ govorio je o njegovim karakteristikama. 

– „Psaltir“ je bogoslužbena knjiga izabranih psalama i raznih psalmskih tekstova za pjevanje za vjerske praznike. „Psaltir s tumačenjima (tolkovi psaltir)“, alegorijskog značenja svakog stiha u odnosu na Novi zavjet – rano je priješao od Grka Slovenima preko knjiga npr. „Bolonjski psaltir“ – XIII vijek iz Ohrida, „Minhenski psaltir“ – XIV vijek, i naravno naš „Psaltir s posljedovanjem“ iz Crnojevića štamparije – rekao je Šekularac.

Imajući u vidu da je na Cetinju pri dvoru Crnojevića radio skriptorij i štamparija, nije bez osnova tvrdnja da je ovaj rukopis Cetinjskog psaltira s tumačenjima poslužio cetinjskim pisarima i štamparima kao uzorak po kome su radili, tim prije što je sadržaj teksta i stil gotovo isti, istakao je Šekularac.

– Predislovije i skaz u rukopisu nedostaju zbog nedostatka listova. Po tradiciji 151 psalm se pripisuje caru Davidu, ali među njima ima i onih koji su nastali poslije njega. Ovi psalmi dijele se na tri „slave“ koje završavaju s „aliluja“ (na jevrejskom – „slava tebi Bože“). Predislovije sadrži i psalme Vasilija Velikog. Za razliku od štampanog Psaltira koji ih nema, ovdje se nalaze molitve po katizmama, zatim izborni psalmi, a sadržana je i molitva Jovana Zlatoustog. Tekst „Cetinjskog psaltira s tumačenjima“ sadrži Mojsijeve pjesme, starozavjetne; zatim tropare, subotnje i neđeljne; akatisti Bogorodice i Jovana Krstitelja, paraklis Bogorodice itd – rekao je Šekularac i dodao da „Cetinjski psaltir s tumačenjima“, prema određenim pokazateljima i mišljenjima, potiče iz prve četvrtine XV vijeka, a nastao je u nekom od skriptorija na Goricama na Skadarskom jezeru. 

– Kao osnova ove tvrdnje uzimaju se vodeni znaci datog perioda. Ime je dobio po Cetinjskom manastiru u kojem se nalazio određeno vrijeme – objasnio je Šekularac. 

Predsjednik Matice crnogorske Ivan Jovović rekao je da je primjer Cetinjskog psaltira iz XV vijeka dokaz da naša srednjovjekovna istorija nije zapisana samo u kamenu, gdje su sačuvana razna imena i titule od naših srednjovjekovnih vladara, preko crkvenih velikodostojnika, pa do običnog puka, već da su „naši preci veoma rano počeli ostavljati tragove u rukopisima na staroslovenskom jeziku, što predstavlja osobenost jezičkog, odnosno kulturološkog izraza predaka Crnogoraca.“

– Ukoliko bismo saželi ulogu srednjovjekovnih ćirilskih tekstova u crnogorskoj kulturi, onda je pred nama liturgijska knjiga koja je produkt autentične prakse nastale u okrilju Zetske mitropolije, lišene rusifikacije kojoj je kasnije bila izložena literatura unutar Crnogorske pravoslavne crkve, od početka XVIII vijeka, kao i što je to bio slučaj i kod drugih pravoslavnih eparhija na tlu nekadašnje Austro-Ugarske, Venecije i Osmanskog carstva, koje su prihvatile pokroviteljstvo ruskog imperatora. Svakako, osmansko osvajanje Crne Gore je u značajnoj mjeri zaustavilo književno-jezički razvoj star nekoliko vjekova, s obzirom da su mnoge pravoslavne crkve i manastiri u tom periodu, uslijed brojnih razaranja, ostali bez liturgijske literature, oslanjajući se na donacije sa raznih strana, što je protokom vremena moralo biti od uticaja i na narodni jezik, ako znamo ulogu crkve u tadašnjem društvu. 

On je dodao da iako je latinica najstarije pismo na crnogorskom prostoru, ćirilicom je oblikovan identitet Crne Gore i crnogorskog naroda, još od XV vijeka, „pri čemu ne treba izgubiti iz vida jedan manji korpus glagoljskih liturgijskih tekstova, koji su, takođe, sastavni dio crnogorskog književnog sadržaja.“

– I ovom publikacijom, kao i nedavno održanim Međunarodnim naučnim skupom u organizaciji Matice crnogorske o hrišćanstvu i hrišćanskoj kulturi na tlu Crne Gore htjeli smo ukazati da institucije nauke i kulture Crne Gore iz ideoloških pobuda ili još uvijek prisutnih zabluda proizašlih iz ateističkog sagledavanja istorije, gotovo su se neželjeno bavile srednjovjekovnom istorijom crnogorskog naroda, prepuštajući tumačenje i interpretaciju vjerskog života i crkvenih institucija katedrama iz najbližeg okruženja, što je onemogućilo do skoro da Crnogorci vlastitu sakralnu baštinu nazovu nacionalnim imenom. To je razlog što danas u Crnoj Gori imamo duboko nepoznavanje i nerazumijevanje hrišćanskog identiteta koji se instrumentalizuje u banalne dnevnopolitičke svrhe. Za razliku od takvog poimanja hrišćanstva, Matica crnogorska je odlučna u namjeri, da u granicama mogućnosti, crnogorsko kulturno nasljeđe koje je rasuto po mnogim stranim bibliotekama, prikupi i prezentuje kako bi konačno prevazišli još uvijek prisutni tribalistički koncept sagledavanja vlastite prošlosti. Publikovanjem, između ostalih, i „Cetinjskog psaltira“ iz XV vijeka još jednom potvrđujemo da knjiga nije bila incident kulture na crnogorskom prostoru u srednjem vijeku – zaključio je Jovović. 

Snimak kompletne promocije dostupan je na zvaničnom Jutjub kanalu Matice crnogorske.