Radomir R. Milović: Milovići iz Banjana – od tradicije do istorije – Montenegrina.net | Kultura, umjetnost i nasljeđe Crne Gore. Culture, Arts & Heritage of Montenegro.

Nastavljamo sa predstavljanjem knjiga dr Radomira R. Milovića iz dijela njegovog naučnog opusa prikazanog kroz “POSEBNA IZDANJA”. Dvadeset druga knjiga je “MILOVIĆI IZ BANJANA – OD TRADICIJE DO ISTORIJE”.

Ako kliknete na link POSEBNA IZDANJA možete pogledati koje su knjige do sad predstavljene.

SADRŽAJ

UVOD

U monografskom radu „Milovići iz Banjana – tragom petovjekovne prošlosti bratstva”, štampanom 2015. godine, pokušali smo, koliko su nam omogućavali tradicionalni i istorijski izvori, da damo osvrt na staro bratstvo Gambeliće i iz njega iznikle Miloviće iz Banjana, koji bi po našoj ocjeni, prikazao ove stare bratstveničke entitete u istorijskom, genealoškom, antropogeografskom i etnološkom smislu. Bratstvenici i drugi zainteresovani čitaoci imali su našu monografiju na uvid punih deset godina. U ovom vremenu i autor je imao priliku da mnoge zaključke iz monografije stavi pod lupu ocjena, izazvanih uvidom u nove izvore i saznanja. I dalje su praćeni izvori za istoriju, isčitavane slčne monografije i ljetopisi bratstava i sela sa širokog prostora Crne Gore, Hercegovine, pa i dalje. Pod dejstvom literaturnih saznanja, ponekad su se mijenjali i zaključci dati u monografiji o nekim bitnim pitanjima. Vrijeme je autoru monografije sve više uvrzalo u glavu zaključak da treba napraviti cjelovit pregled tradicionalnih i istorijskih izvora o bratstvu. Ovo zbog toga što je svaki uvid u monografiju nosio poruku da se više treba okrenuti tradiciji, a onda, ono što nam daje, uporediti sa raspoloživim istorijskim izvorima. I ugledni naučnici kažu da su dosadašnja razmatranja pojma tradicije, bar u literaturi, veoma skromna. To misli i poznati etnolog, akademik Petar Vlahović. On kaže: „U enciklopedijskim odrednicama se konstatuje da se naziv izvodi iz latinske reči „Traditio” (u smislu: predaja, prenos, proučavanje). Pod ovim se obilježava proces predavanja, prenošenja, održavanja ideje, vezivanja i načela od naraštaja do naraštaja, usmeno, pismeno ili neposrednom primenom.”

Globalni prikaz tradicije, kako se enciklopedijski tretira, je vrlo prijemčiv našim bratstveničko – plemenskim monografskim publikacijama, koje se, manje više, najčeće prave na tradicionalnim izvorima, legendama, predanjima, epskoj poeziji. Ovo naročito dolazi do izražaja kada se radi o ljetopisima starih rodova. O njma se, uglavnom, najviše zna iz predanja predaka. Istorijskih izvora je uvijek malo, a ponekad ih uopšte nema. I kada ih ima oni su često daleko od tradicionalnih vidova spoznaje nekog roda ili plemena. Odnos istorije i tradicije je neđe blizak, a neđe vrlo dalek i teško je usaglasiti oba vida spoznae o nekom događaju ili ličnosti u najčešće dalekom vremenu.

Prema ovom što smo naviše rekli i mi smo se postavili prema tradicionalnim saznanjima i njihovom kompariranju sa raspoloživim istorijskim izvorima. Tako smo globalno i organizovali naš rad. Čine ga četiri osnovne cjeline. U svakoj dominira tradicionalni oblik predstavljanja bratstveničke prošlosti. Prva daje prikaz legendi i predanja koja prate bratstvo Gambeliće – Miloviće. U drugoj se ovo bratstvo javlja kroz pomene u epskoj poeziji. U trećoj smo bratstvo predstavili kroz onomastiku, kulturno-istorijsko nasljeđe i demograiju.

Po našoj ocjeni sve tri cjeline spadaju u domen analitičkih viđenja bratstava kroz viševjekovnu tradiciju. U četvrtoj cjelini koju smo naslovili „Od tradicije do istorije”, pokušali smo dati veze tradicionalnih viđenja prošlosti i istorijskih izvora, kojima smo raspolagali. Đe se god moglo tradiciju smo „pokrivali” istorijom. Neđe smo uspijevali, a neđe se nije moglo. Sve je zavisilo od toga koliko su tradicija i istorija, po nekom slučaju bili „blizu” ili „daleko”. Smatramo da je ovaj četvrti dio rada bio na fonu sinteze onoga što se isticalo u tradiciji kroz prva tri dijela rada. Sinteza se naslanjala na raspoloživim istorijskim izvorima, na koje smo se često oslanjali i u prva tri „analitička” dijela rada.

Bićemo zadovoljeni ako ova naša tradicionalno – istorijska predstava starog bratstva Gambelića i iz njih izniklih Milovića, bude dopuna i uobličavanje ranije bratstveničke monograije. Pažljiv čitalac koji bude eventualno pravio upoređenje ranije monografije i ove kojom se sada bavimo, možda će uočiti da se neka predanja ili epske pjesme ponavljaju. To je tačno, ali moralo se ovako. I ranija monografija sadrži dosta tradicionalnih predstava bratstveničke prošlosti kao i dio epskih pjesama koje imamo i u ovom radu. Ovim novim prilazom obuhvatili smo i raniju građu iz monografije, ali i nove tradicionalne izvore, pa i nekoliko epskih pjesama do kojih smo u međuvremenu došli.

U svakom slučaju ovaj rad je lišen značajnog broja elemenata kojim smo se bavili u bratstveničkoj monografiji. Zadaci za izradu jednog i drugog rada su različiti. Ranije smo bratstvo predstavljali kroz vidove kojih nemamo u ovoj publikaciji. Ođe nema puno pitanja koja se sretaju u ranijem radu: genealogija bratstva, antropografske prilike, demografija bratstva i šireg okruženja pa i čitavih Banjana, iseljavanja, geografija i kulturno-istorijsko nasljeđe. I ako se nešto u ovom radu javlja od navedenih oblasti, ono je u funkciji tradiciona lnoistorijske komparacije i pravljenja sinteze na nivou istraživačkog projekta.

Čitaoci će reći koliko će ovaj rad biti doprinos ranijoj monografi ji i sagledavanju tradicionalno – istorijskih relacija pri prikupljanju bratstveničkih, plemenskih ili seoskih rodoslova i ljetopisa. U njima će se neđe tradicija i istorija sresti i podudariti a neđe će ostati udaljene jedna od druge. Njihovo odstojanje će se sigurno mijenjati od slučaja do slučaja, ali će stari Gambelići i noviji Milovići biti tu đe im je mjesto koje im je upravo odredila tradicija i istorija. Neka i ovaj rad bude doprinos tome.

Pri kraju ovog uvoda, nešto o izvornim podlogama na kojima smo gradili ovu našu bratstveničku tradicionalno – istorijsku sagu.

Podloge iz domena izvora za istoriju pravili smo na bazi objavljenih istorijskih izvora u više publikacija koje se bave arheografijom i istoriografijom širih prostora. Sve publikacije su date u priloženoj bibliografiji rada. Neobjavljene izvore smo isčitavali iz arhivskih fondova arhiva: Državni arhiv Cetinje, Arhiv Mitropolije crnogorsko-primorske Cetinje, Arhiv SANU- Beograd, Arhiv Srbije – Beograd, Istorijski arhiv Kotora (IAK), Arhiv Perasta (MUP), Državni arhiv Venecije. Svi podaci o korišćenoj arhivskoj građi su navedeni po uobičajenim pravilima. Nijesmo u posjedu izvoda iz Dubrovačkog arhiva, koji dotiču naše bratstvo i to je za čudo.

Tradiciju bratsva iz legendi, predanja i epike isčitavali smo iz objavljenih publikacija raznih autora. Epske pesme, kako one koje smo ranije objavljivali, tako i nove, uzimali smo iz publikacija đe su se sretale, ili iz arhivskih fondova (Arhiv Srbije, Arhiv SANU – zbirka A. Luburića). Spisak publikacija iz kojih smo crpili legende i predanja o bratstvu, dat je u priloženoj bibliografi ji rada.

Više podataka o bratstvu obezbijedili smo iz prikaza predanja u pisanom ili usmenom obliku od nekoliko bratstvenika, ali i drugih poznavalaca tradicije i istorije našeg bratstva iz Banjana i oklnih krajeva. U radu smo na odgovarajući način evidentirali njhov doprinos.

Autor rada je mnoga predanja iz bratstveničke prošlosti doznao od svojih najbližih bratstvenika i rodbine kroz dugi niz godina. Oni danas, uglavnom, nijesu živi. S posebnim pijetetom, poštovanjem i zahvalnošću moram istaći: oca Rista Obrenova, stričeve i rođake Đorđiju Maksimova, Đorđiju Vasova, Mila Đokova, Stevana Obrenova, Milovana Lukina, Milorada Jovanova, Velja Jovanova, Jovana Vukova, Raka Jošova i druge. Tu su i drugi bratstvenici, dobri poznavaoci tradicije i istorije bratstva, na koje se pozivaju mnogi autori: Damjan Aleksin i Trivko Tomov, prije svega. Tradicionalne vidove spoznaje, đe se god moglo, potvrđivali smo bogatom toponimijom i kulturno – istorijskim nasljeđem.

Tradicionalno – istorijaska analitičko – sintetička sagledavanja bratstva, vremenski smo omeđili od pojave prvih legendarnih pomena s razmeđa srednjeg i novog vijeka, do prvih decenija dvadesetog vijeka. Dugi polumilenijumski period ograničen legendama iz vakta „ključke gospodarice” Jelene Sandaljeve – Stratimirović – Balšić i kriznim zbivanjima na Balkanu početkom XX vijeka, govori puno kroz tradiciju i istoriju o starom bratstvu Milovićima izniklom iz legendarnih Gambelića.

Naša tradicionalno – istorijska predstava bratstva završena je taman u vremenu od kada se bratstvo može cjelovito sagledavati iz brojne matrice istorijskih izvora i bogate istoriografske građe o našim prostorima.

O Gambelićima i Milovićima smo iz ovog rada saznali ponešto. I ovo će vrijeđeti ako se posmatra sa onim ranije napisanim o bratstvu. Smatramo da smo samo produžili ili nastavili sagledavanje prošlosti bratstva. Ostalo je još dosta rada na ovom polju. Na novim istraživačima je da se pozabave novim saznanjima o bratstvu, ali i da istraživački pokriju čitav vijek bratstveničke prošlosti. On je već protekao od vremena đe smo mi stali sa istraživanjem, a to su prve decenije XX vijeka. U ovom period bratstvo ne treba pratiti kroz legende, predanja i epiku. Tradicionalni izvori su dakle prošlost. Dosta smo ih koristili u ovom radu. Vrijeme je da se na njih podsjećamo čitajući ono što je do danas pisano o bratstvu, đe su zauzimali značajno mjesto, kao uostalom i u ovom radu.

RECENZIJA

Dr Radomir R. Milović:

MILOVIĆI IZ BANJANA OD TRADICIJE DO ISTORIJE

Nikšić 2025.

Ako još važi iskonsko pravilo da je svaki čovjek najviše dužan rodu i zavičaju, a ja vjerujem da je među časnim i čestitim ljudima i sada tako, dr Rašo Milović može bez strepnje, mirne duše i čiste savjesti, stati pred svaki i ljudski i božji sud, siguran da je u životu već učinio dovoljno da ga, prvenstveno bratstvo Milovića i pleme Banjani nikad ne zaborave. Čovjek je odavnina nastojao da sazna nešto više o svojim precima, da sazna kakve osobine su imali, koliko on ima sličnosti sa nekim od djedova i pradjedova, te šta su i koliko činili za svoje potomstvo. To saznanje usmeno trebalo je prenijeti mladima da bi oni isto tako nastavili sa kazivanjem svojem potomstvu. Današnje saznanje, na osnovu pisanih dokumenata, spomenika i legendi prodire duboko u prošlost. Koliko znamo o sebi i svom rodu, lozi i dokle to saznanje seže u prošlost, to je pitanje koje se uglavnom nameće svima nama i o kojem često razmišljamo. (Condicio sine qua non – Uslov bez kojeg ne biva). U Crnoj Gori je vrlo izraženo interesovanje za svoje bratstvo, za svoj korijen, ko smo, šta smo i odakle smo. Ko su bili naši đedovi i prađedovi, odakle su doselili, kakvi su bili ljudi, junaci i koliko su cijenjeni u svom rodu i okruženju. Istorija porodica ranije je bila tema kojom su se bavili ne samo istoričari, već i naučnici iz drugih oblasti. Posljednjih nekoliko decenija objavljeno je mnogo knjiga o istorijama crnogorskih porodica, rodova, bratstava i plemena čiji autori po profesiji nijesu istoričari.

Istorija jednog naroda je poput iskustva i sjećanja čovjeka. Šta je čovjek bez sjećanja i iskustva? Šta je narod bez svoje istorije? Usamljen list kojeg vjetar baca na sve strane. Dok god budu pamtili i čuvali nasljeđe svojih predaka, dotle će imati direktnu vezu sa njima, dotle će biti dio istog stabla koje je opstalo uprkos svim olujama burne prošlosti Balkana. Istoriografi ja nema alate za predviđanje budućnosti. Ona može ponuditi smirenu analizu onoga što se dogodilo, objasniti kako i zašto se nešto dogodilo. Iz toga bi pažljivi čitalac mogao izvući određene zaključke i, ako je u mogućnosti, uticati na odluke koje bi mogle biti važne za našu budućnost. Porodica je univerzalna društvena institucija i nerazdvojni pratilac ljudskog društva i čovjekovog postojanja. Zasniva se na braku i odnosima srodstva, čiji članovi po pravilu, žive u zajednici. To je društvena grupa vezana krvnim srodstvima i vezama koje su različite prirode, od običajno-vjerskih do pravno-ekonomskih. Porodica dakle predstavlja najstariji oblik zajednice i temelj postojanja. Kroz istoriju možemo uočiti određene promjene u samom pojmu, međutim njena važnost ostaje ista. (Ex nihilo nihil fi t – Iz ničega ništa ne nastaje). Milovićeva knjiga, nesumnjivo, ima i obilježja monografi je, ali je on prevashodno njome popunio veliku prazninu koja je do sada postojala u bratstveničkoj istoriji „da bi – (kako navodi) – mlađe generacije sačuvale od zaborava svoje pretke i da znaju od koga potiču”. Trebalo je zagristi krupan zalogaj i poći na dug put u traganjima za starevinama koje su zarastale i topile se u vremenu preko pet stotina godina1 . Dr Radomir–Rašo Ristov Milović, napisao i objavio dvadeset pet knjiga, od čega, tri u koautorstvu, uglavnom, sa tematikom iz nacionalne istorije, etnologije, antropogeografije i onomastike zavičaja Banjana i Crne Gore. (Experientia docet – Iskustvo poučava). Ipak, potomstvo – i ne samo njegov zavičaj, ne samo bratstvenici Milovići i plemenici Banjani – Raša Milovića će posebno pamtiti po tragovima koje ni vrijeme ne može izbrisati, po onome što je ostavio među koricama, po više veoma uspjelih i dragocjenih knjiga koje je napisao i priredio. Valjalo je „istraživati” i to poduže vremena da bi se produžila sjećanja kod starih i najstarijih pamtiša, tragati po pisanim svjedočanstvima, sve to objedinjavati „kalemiti” da bi se izašlo na pravi trag, dokazalo, da bi se dobila istina koliko je to moguće, da bi se tim istraživanjima stavila „rampa” zaboravu, da bi se prokrčio put utemeljenju istine o bratstvu, njegovom razvoju, migraciji, životu.

Rad „Milovići iz Banjana od tradicije do istorije” je prilog bratsveničkoj monografiji, koju je autor napisao (2015)2, i koja se bavi tradicijom ovog starog bratstva. Kroz trodjelnu organizacionu predstavu autor je dao tri komponente koje tradicionalno odslikavaju neki demografski i antropogeografski entitet, u bratstvu. To su: legende i predanja, epske pjesme i oblast onomastike, kulturno-istorijskog nasljeđa i demografije. Uostalom i rad kao cjelina je prikaz odnosa narodne tradicije i istoriografije, koja se preko istorijskih izvora bavi prošlošću Gambelića – Milovića, Banjana pa i širih regionalnih prostora.

Prvi dio rada: „Gambelići – Milovići u legendama i predanjima”, autor je koliko je moguće utemeljio na nekoliko legendi i predanja koje se vremenski vežu za razmeđe srednjeg i novog vijeka. Gambelići su, inače, jedno od rijetkih bratstava naših prostora, koji se u legende uvode u srednjem vijeku. Ova kvalifikacija proističe iz legendarnih viđenja i svakako je daleko od istorijske istine. Riječ o poznatoj legendi o nastanku bratstva Koprivica. Teško je odrediti mjesto njenog nastanka, ali je spominjana na širokim prostorima. Kako je nastala, ko ju je stvorio i kome je trebala, su pitanja koja prate svaku legendu pa i ovu. Gambelići – Milovići su našli u njoj značajno mjesto. Ostala je legenda u kojoj su Gambelići – Milovići prikazani s velikim poštovanjem, ali je ona u bratstveničku istoriju i genealogiju unijela dosta nejasnoća, prije svega u smislu vremena pojave Gambelića – Milovića u Banjanima. Međutim, sve se ovo pokriva osnovnim odlikama koje prate svaku legendu. Dvije legende vezane za Pivu, objavili su pivski publicisti. Jedna je vezana za sestru Baja Pivljanina udatu za „Milovića u Banjane”, a druga za kćerku kneza Laloša Ninoševića koju su „oteli Banjani Milovići”. Tradicija Milovića skoro da ništa ne zna o ovim slučajevima, iako je riječ o znamenitom Baju Pivljaninu, a i knez Laloš je istorijska ličnost koju pominju istorijski izvori u XVII i XVIII vijeku, savremenik kneza Milutina Gambelića. Ostala su predanja o razuri Gambelića krajem XVII vijeka, bogatstvu i velikim zemljišnim posjedima. Ostala su i predanja koja su nalazila mjesta kao i motive za epske pjesme. Slučaj sukoba sa Dukom Burenicom ostao je duboko ucrtan u tradiciju Banjana, Golije i susjednih krajeva. Dovoljan razlog je i činjenica da postoje tri varijante epske pjesme o ovom događaju. Istorijskih izvora o sukobu nema, ali se Duka javlja iz više navrata u mletačkim izvorima koji prate hajdučki pokret u Boki, neposredno prije sukoba i njegove pogibije (1690), po epskim pjesmama, koja se inače desila nešto ranije. Znameniti događaj o bratimljenju Banjana na „Krvavo Kamenici” početkom XVIII vijeka, za Miloviće nije značajan jer nijesu prihvatili jedinstvenu plemensku krsnu slavu Sv. Jovana. Nije se zacrtao u zapaženoj tradiciji Milovića, valjda zbog toga što nijesu prihvatili dogovor o plemenskom bratimljenju i jedinstvu i promjeni krsne slave. Sukob sa Komnenovićima i izmirenje krajem XVIII vijeka, nije propratio neki istorijski izvor. Ostalo je blijedo predanje i toponimi Mrtvog Dola – Ravni Doli u vlasništvu Milovića i toponim „Sofrina Dolina” kao glavni tradicionalni izvor koji podsjeća na davnošnji događaj. I ovdje je toponimija „podržala” tradiciju. U XIX vijeku ostalo je dosta predanja vezanih za Miloviće. Vidjeli smo da neki ugledni antropogeografi Miloviće dovode u genealošku vezu s Miljanićima, što nije prijemčivo bratstveničkoj, a ni plemenskoj tradiciji. Proizvoljno i bez bilo kakvih tradicionalnih ili istorijskih podloga piše se o nekim vrlo značajnim događajima iz bratstveničke prošlosti, npr. o „otimanju” i gubitku katuna Jasena. Neki spisateljski „inovatori” Miloviće vide kao bratstvo iz koga su postali svetorodni Petrovići – Njegoši. Lijepa priča kad bi mogla imati bilo kakvu tradicionalno-istorijsku osnovu. Imamo sage koje bratstvo dovode u vezu sa nacionalnim veličinama, počev od Miloša Obilića, pa preko Jelene Stratimirović– Balšić, Sandalja Hranića, Baja Pivljanina, pripadnicima dinastije Petrović – Njegoš, kad bi one imale uporište, makar i najmanje u bratstveničkoj tradiciji. Međutim i ovo je po svoj prilici neizbježan pratilac tradicije i istorije starih bratstava. Posebna je pozicija Gambelići – Milovići. Genealogijom Milovića vide se korijene u plemenu Kučima. Na ovoj liniji je i kučka tradicija i predanja. Neki autori genealoške korijene vide u starim Matarugama. Za neke su porijeklom iz Stare Srbije, neki ih dovode u vezu sa korijenima Miljanića, a za neke su starosjedioci, što se s aspekta relativne hronologije može smatrati prihvatljivim.

Epska poezija počev od sredine XVII vijeka zdušno prati Gambeliće– Miloviće, naročito za vrijeme vladavine kneza Milutina, kada i nastaje čitav niz epskih pjesama, koje su dio banjske plemenske povjesnice toga vremena. U burnim događajima „sretamo” kneza Milutina i Savu Vujkovića i čitavu plejadu banjskih vitezova toga vremena. (Vivere est militare! – Živjeti znači boriti se!) Najveći broj njih su istorijske ličnosti koje se višestruko javljaju u mletačkim, dubrovačkim, turskim ili u drugim izvorima. Sami događaji koje prati epika nijesu uvijek pokriveni istorijskim izvorima, ali često jesu sa pomenom znamenitih ličnosti iz Banjana, ali i okruženja. Oslobodilački procesi XIX i XX vijeka izrodili su više epskih pjesama; narodnih i onih čiji su nam autori poznati. Opjevane ličnosti su u nekim pjesmama, ugledni bratstvenici. Najviše ih se veže za čuvenog harambašu Stevana Milovića – Prdekliju. Istorija se u ovim pjesmama dosta približila tradiciji. Kao elemente tradicionalne predstave bratstva autor je naznačio onomastičke pomene, kulturno-istorijske spomenike i demografiju, kao iskaz kontinuiteta življenja. U sprezi sa legendama, predanjima i epikom, oni čine najbolji sklop tradicionalno – istorijske predstave bratstva. Kroz tradicionalni vid predstave može se sagledavati bratstvenička prošlosti upoređivati sa istorijskim izvorima. Bogata bratstvenička onomastika prije svega toponimija, mnogo govori o prošlosti bratstva, a svaki toponim nosi makar po jedno predanje. Tu su i brojni ostaci materijalne kulture kao neoborivi dokazi nekog burnog vremena. Četvrti dio rada je isključivo sintetički prilaz onome što je autor dao u navedena tri dijela, gdje je autor prikazao osnovne vidove tradicionalne predstave bratstva. I njegov naslov „Od tradicije do istorije” nagovještava mu svrhu da se tradicionalna spoznaj bratstva približi istorijskim izvorima.

Autor je dao pregled istorijskih ličnosti koje se javljaju u legendarno-predajnom prikazu bratstva. Tu su mnoge ličnosti iz dugog istorijskog razdoblja sa strane ali i bratstvenici. Tu su i pomeni Gambelića – Milovića u istorijskim izvorima do kraja XIX vijeka. Dat je i popis toponima s bratstveničkog prostora. Tu su i pomeni bratstvenika u različitim publikacijama, u putopisnim i istorijskim radovima. Kao značajan izvor podataka za istoriju Banjana i bratstva, autor je uzeo popis turske administracije od (1701). Njime je u sklad dovedena bratstvenička tradicija i istorija počev od početka XVIII vijeka. Dao je odgovor na više pitanja iz domena društveno-ekonomskih prilika u kraju, pa i onih koje su doticale autorove bratstvenike. Autor je dao inače sumornu demografsku i antropogeografsku sliku Banjana toga vremena pa i bratstva. Autor je potvrdio tradicionalne prilaze vezane za bratstvenički hram Sv. Nikole. Autor je u radu dao nekoliko priloga koji predstavljaju ugledne bratstvenike u burnim godinama oslobodilačkih procesa u XIX vijeku. Autor je na kraju dao kao prilog nekoliko kopija istorijskih izvora koje je pominjao i u radu preuzetih iz objavljenih izvora, ili pak iz arhivskih fondova. Autor je dao izvode iz memoarsko – putopisnih publikacija nekoliko autora koji su tokom ratnih zbivanja i poratnim godinam krajem XIX vijeka, prošli kroz naše krajeve i ostavili zapise o njima. Autor je dokumentovao i vidi se koliko je bratstvo tokom pola milenijuma bitisanja u Banjanima ostavilo tragove duhovne i materijalne kulture. Tu je i bratstvenički hram Sv. Nikole, star pola milenijuma, kao spomenik materijalne kulture starog bratstva. Valja istaći i sve one, iako ne brojne, istorijske izvore sa pomenima bratstvenika, koji se čuvaju u nekoliko arhiva, do čuvenog arhiva u Veneciji. Polumilenijumska prošlost bratstva ostavila je bogatu tradiciju i istoriju kao osnovu za dalja sagledavanja i izučavanja. Sve vidove tradicionalno – istorijskog praćenja bratstva determiniše određena relativna hronologija. Tako bi uslovno mogli naznačiti sledeće vremenske epohe, shodno tradiciji i istoriji bratstva. To su: epoha legendi i predanja, epoha epike i epoha nastanka bratstveničke toponimije i spomenika materijalne kulture. Epoha legendi i predanja bratstva, prema znanim legendama počinje već u drugoj polovini XIV vijeka. Legende iz ovog tamnog vremena ne prati bratstvenička tradicija. Ona ne prati čak ni neke legende iz XVII vijeka, koje su nastale van prostora Banjana. Vrijeme epskih dešavanja koja se vežu za bratstvo prema raspoloživim pjesmama, počinje sa drugom polovinom XVII vijeka. Epika vezana za ovo vrijeme prati niz bratstveničkih legendi i predanja, čiji su korijeni u bratstveničkoj tradiciji. Bratstvenička toponimija se hronološki može vezati za XVII vijek, kada se dobro sretaju legende, predanja i epika bratstva. Kao prepoznatljiv ostatak matrijalne kulture bratstva – crkva Sv. Nikole po tradicionalnim saznanjima i istorijskim podjelama može se svojim nastankom vezati za početak XVI vijeka, a prvi istorijski pomen je iz (1701).

Prvi istorijski spomeni vezani za bratstvo su pomeni knezu Milutinu (1685– 1688) u mletačkim izvorima. Sva tri opsega tradicionalne hronologije bratstva, mnogo se vremenski razlikuju. Vrijeme koje nam nude legende odvodi nas do druge polovine XIV vijeka i Kosovske bitke. (Ignoramus et ignorabimus – Ne znamo, a nećemo nikada ni znati). Epika koja se dotiče bratstva sreta nas tek od druge polovine XVII vijeka. Ovo je inače vrijeme bogato predanjimai obilježeno prvim istorijskim pomenima. Hronologija onomastike i kulturno-istorijskog nasljeđa je vrlo rastegljiva, čak i kada je u pitanju i nastanak crkve Sv. Nikole, koji, uglavnom, naslanjamo na tradiciju. Teško je napraviti matematičkim jezikom rečeno presjek tri vremenska opsega (epohe) u kome će se sresti legendarni-obris bratstva, epska poezija i tradicija koja prati onomastiku i kulturno-istorijsko nasljeđe. Naravno da se tako dobijen vremenski opseg u svakom smislu, kod svih tradicionalnih vidova saznanja, potvrđuje valjanim istorijskim izvorima. Legenda iz XIV vijeka tj. njegove druge polovine nas odvodi vrlo daleko. U odnosu na drugu polovinu XVII vijeka, kada su se sreli bratstvenička epika, onomastika i kulturno-istorijski spomenici (Crkva Sv. Nikole), pokriveni istorijskim izvorima, to je puna tri vijeka. Za bratstveničku tradicionalnu spoznaju ovo je praktično prazan vremenski prostor. Uz slobodu da napravimo pomak relativne hronologije u tradiciji bratstva koja se može potvrditi istorijskim izvorima stići ćemo do početka XVI vijeka. Opet je ostao vijek ipo u kome se nemogu potvrditi ni tradicionalni ni istorijski tragovi bratstva u Banjanima. Sve ovo naravno treba prihvatiti sa određenom rezervom jer pokrića istorijskim spomenicima nemamo prije druge polovine XVII vijeka. Međutim, i uz sva navedena ograničenja, bratstvo je vrlo staro u okviru banjskog demografskog kruga. Hronološka odrednica koja ga vodi i prati pet vjekova, a po tradiciji i znatno više, uvodi njegovu starost u veću vremensku jedinicu – milenijum, pa se može reći da su Gambelići – Milovići u Banjanima već pola milenijuma i više. Rijedak primjer hronološke datacije jednog bratstva na našim prostorima. To je starobanjsko bratstvo Gambelići i iz njega izrasli, ili pak genealoški jako bliski Milovići, koje do danas imamo u Banjanima. Ovaj rad je nastavak ranije bratstveničke monografije o Milovićima. Monografija i rad čine cjelinu iz onoga što je autor napisao u oba rada mogli bi zaključiti: Stari Gambelići su dali u Banjanima veliki doprinos plemenskom jačanju i prepoznatljivosti u teškim i preteškim godinama XVII vijeka. Spadaju u red vodećih banjskih bratstava, koje izdašno prati tradicija, istorijski izvori, epska poezija i onomastički tragovi na širokom prostoru. Dostojanstveno su na razmeđu XVII i XVIII vijeka izašli sa istorijske i antropogeografske osnove plemena Banjana i nastavili svoj genealoški kontinuitet u okolini Nevesinja, ostavljajući trag u Banjanima, koji će slijediti banjsko bratstvo Milovići, kao nastavak starog bratstva, nezavisno od istorijske antroponimije i genealogije.

A) Iz rodnih korijena Milovići će se širiti u plemenskom krugu Banjana i već krajem XVIII vijeka bili su prepoznatljiv činilac plemenske dinamike i etnogenetike. Ući će tako u XIX vijek, sve brojniji i brojniji uzimati učešća u burnim istorijskim događajima koji su pratili Banjane i okolne krajeve.

B) Uspješno će odolijevati svim izazovima plemenskog načina života i uticajima, koje je nosila vlast Osmanskog carstva na krajištu vječitih buna i ustanaka. Održavaće i održati bratstvenički nam i ugled, doprinoseći plemenskom jedinstvu, slozi i uzdizanju, u najtežim danima plemenske prošlosti. Sačuvaće bratstvenički integritet u pogledu zaštite ranije stečenih materijalnih dobara bratstva. Krijepiće i održati crkvu Sv. Nikole i ostale objekte sakralno – sekularne vrste, odolijevajući različitim nasrtajima, što ih i danas čini prepoznatljivim bratstvom kada su u pitanju očuvanja ovih značajnih kulturno-istorijskih vrijednosti polumilenijumske starosti.

C) Milovići učestvuju u najvažnijim bojevima koje je Crna Gora vodila i dobila u XIX vijeku, (Duga, Grahovac, Vučji Do). Iznjedriće zapažene borce i junake od kojih će neki imati veliki ugled u prostoru Crne Gore i Hercegovine, koji će uzimati vidnog učešća u oslobodilačkom pokretu u XIX vijeku. (Virtus, non copia vincit – Pobeđuje hrabrost, a ne mnoštvo). Uspješno će se u vremenu turske vlasti suprostavljati lokalnim plemenskim moćnicima, koji su pod pokroviteljstvom osmanske administracije, a i kasnije u prelaznim procesima „interegnuima”, kada su Banjani bili pod dominacijom crnogorske vlasti vodili pleme. Takozvana „plemenština” iza koje su stajali lokalni moćnici određivala im je kao i drugima, društveni status u plemenu, oduzimajući, imovinu, kao naprimjer (1874), kada im se pokušalo degradirati junaštvo i doprinos oslobodilačkoj borbi. Nijesu se brojale ni posječene neprijateljske glave, kojih je bilo dosta za jedno pleme, a kamoli bratstvo, ni viteški postupci bratstvenika. Ponekad su bratstvu bile teže mjere lokalne „plemenštine” nego vlast moćnog Turskog carstva, koja je više od četiri vijeka držalo ove prostore. Izdržali su stari Gambelići i Milovići sve to, i evo ih i danas poslije pola milenijuma tu, đe su „poboli prvi kolac”. Ostali su stari Gambelići i Milovići u legendi, predanjima i epici, ali i u istorijskim izvorima, lišeni izdaja i nečasnih činjenja, koje je bilježila tradicija i epika kod nekih drugih. I ovo je doprinos istorijskoj veličini i značaju bratstva.

D) Rodoljublje i izuzetnu borbenost ispoljavaće i dalje u izazovnim godinama XX vijeka i zauzeti izuzetno mjesto u istorijskim izvorima Banjana, Crne Gore i Jugoslavije. I pored intezivne demografske populacione dezintegracije(migracija), naročito intezivno poslije II svjetskog rata, sačuvaće u dovoljnoj mjeri svoju bratstveničku maticu (porodični identitet) u Banjanima, gdje su se prije pola milenijuma utvrdili njihovi korijeni. Ojačani i jako uvećani i danas svoj bratstvenički entitet ispoljavaju brojnošću svojih pripadnika, od Banjana, preko Nikšića, đe ih je najviše, pa dalje širom Crne Gore i krajeva bivše SFR Jugoslavije. Pola milenijuma genealoškog, antropogeografskog i istorijskog kontinuiteta, obezbijedili su čuveni preci, noseći i čuvajući svoje korijene od Banjana, pa dalje širom bivše Jugoslavije i svjetskim prostranstvima, do daleke Argentine. I ovaj rad neka bude podstrek da i dalje bude ovako, uz čuvanje bratstvenčke tradicije i istorije stare pola milenijuma.

Za ovo, recenziranje, želim i mislim da mogu uz punu ličnu i naučnu odgovornost i savjest da istaknem samo četiri kvalifi kacije ove monografi je koje uz najstrožu kritičku ocjenu ne mogu doći u pitanje. (Finis coronat opus – Konac djelo krasi).

Prvo, opštedruštvena aktuelnost sa stanovišta upoznavanja složenih promjena u prostoru i društvu Crne Gore. U radu „Milovići iz Banjana od tradicije do istorije” najviše se prezentuju istorijski izvori. Autorov rad će doprinijeti daljem izučavanju istorije Banjana, Crne Gore i Hercegovine. Skup dokumenata, iz obilja istorijske građe starog plemena Banjana, koji vremenski pokriva najveći dio XIX vijeka je najbolji svjedok pri sagledavanju prošlosti ovog plemena u vremenu kada je ono bilo na razmeđu ropstva Osmanskom carstvu i slobodnog crnogorskog vladikata i principata. Ovo je vrijeme buna, bojeva, bitaka i ratova, koje su vodili. Događaje krvave hajdučije i junake koji se u njima ističu epska pjesma stalno prati. U prvim generacijama Milovića, rijetki su bili pismeni ljudi, uostalom tako je bilo, osim Primorja, i u čitavoj tadašnjoj Crnoj Gori. Tačnije, bili su to polupismeni samouci. Međutim, otvaranjem prve osnovne (četvororazredne) škole skoro svi dorasli muškarci završavali su osnovnu školu. Stvaranjem povoljnijih društvenih uslova redovno školovanje je postalo značajno lakše. Potomci stočara i po nevolji ratnika postajali su stručnjaci u svim oblastima, od kvalifi kovanog radnika do univerzitetskog profesora. Ovakave i slične monografi je, u mjeri koliko ih umješno učinimo više poznatim i dostupnim stručnoj i široj javnosti, mogu valjano doprinijeti trajnim društvenim i nacionalnim ciljevima. Mislimo da je ovo dobra matrica u povezivanju istorijskog i geografskog, sprege sa aktuelnim. Objektivno gledano ova knjiga, odiše porukama najvećih ljudskih vrijednosti i poukama za sve one, koji iz raznoraznih razloga, zanemaruju ili popuštaju pred naletom jednoumlja.

Drugo, monografija „Milovići iz Banjana od tradicije do istorije” ima širu, trajniju i informativnu vrijednost. Obima 451. str. u okviru ove problematike, pred čitaocima se razotkriva panorama istorijskih i prilika na omeđenom prostoru, ali i šire i ona postaje zanimljivija i sadržajnija ne ukoliko je više priče nego ukoliko je više činjenica, i detalja. Monografi ju prate spiskovi referentne i korišćene literature i spisak izvora i raznovrsnih dokumenata koja je autor na posredan i ili direktan način koristio. Korišćeni arhivi su: Drž. arhiv Dubrovnik DIV. NOT. Lamenta de foris. Arhiv muzeja Perast, (MUP, PA). Ist. arhiv Kotor (IAK UPM). Drž. arh. Venecije(ASV) Pro. Estradordinaria a Cattaro. Arhivodjel. Državnog muzeja Cetinje (AD DMC – Epoha knjaza Danila). Muzej Cetinje – arh. odjel (MCAO), Arh. bibl. odjel. Narodnog muzeja CG (ABO NMCG), Arhiv Crne Gore, (ACG). Nema podataka ni pregleda u knjizi koji neće imati ne samo istorijsko-informativnu već i aktuelnu vrijednost. (Recta linea brevissima, recta via tutissima – Prava linija je najkraća, pravi put je najsigurniji).

Treće, posebna karakteristika i vrijednost monografija „Milovići iz Banjana od tradicije do istorije” jesu stil i način obrade. Pisano je naučno, stručno veoma čitljivo, privlačno i zanimljivo. Pored izuzetno dobrog poznavanja i povezivanja svih činilaca vezanih za Banjane, mora se istaći i lakoća izražavanja, koja oplemenjuju tekst, čine ga interesantnim i omogućavaju lakše shvatanje naučnih činjenica.

Četvrto, autor u monografiji „Milovići iz Banjana od tradicije do istorije” nudi širok spektar istorijskih izvora, tumačenja i svjedočenja kojim pokušava jednom vrstom hermenautičke metode da samog čitaoca uklјuči u sve okolnosti pod kojima se razvijao i oblikovao Crnogorski identitet i ova ugledna porodica. Poznavanje prošlosti je nauk za budućnost. Autor vjeruje da je ovom monografijom omogućio Milovićima da se međusobno bolje upoznaju i prepoznaju, da se sa pouzdanjem okrenu sebi i da se, raseljeni po svijetu, ne osjećaju kao‚ „sirak tužni bez igđe ikoga”. Nadam se da će budući čitaoci imati zadovoljstvo da osjete ljepotu i snagu probranih likova i da će upotpuniti svoja dosadašnja saznanja o prošlosti svoga zavičaja i porodice. I, na kraju, galerija sačuvanih dragocjenih fotografija i dokumenata, smještenih na kraju knjige, sigurno će, više od riječi, dočarati sve ono čega više nema.

Umjesto ličnih stavova i „istorijske istine“, Milović nudi prostor za razumijevanje i prepoznavanje procesa uvjeren da spoznaja i saznanje isklјučuje svaku kategoriju opravdavanja ili negacije „istorijske istine”. Takvim pristupom afirmiše savremen i moderan pristup istorijskom promišlјanju a nacionalnoj istoriografiji i nauci ostavlјa vrijedno djelo kao osnovu za dalјa istraživanja ove teme. (Debet illud solum probari quod probatum prosit probatori – Treba dokazati samo ono što će, ako bude dokazano, koristiti onom koji dokazuje).

Riječju, autor je uradio impozantan posao koji ima veoma složenu i nemjerljivu težinu. Autor, izdavač, urednik, redaktori, korektori, konsultanti, dizajneri, elektronski obrađivači i svi koji su doprinijeli visokom kvalitetu ove značajne publikacije, zaslužuju pohvalu i priznanje. (Tantum possumus quantum scimus – Toliko možemo koliko znamo).

Kolegi Dr Rašu Miloviću, čestitam na do sada ostvarenom naučnom stvaralaštvu i rezultatima, posebno na monografiji „Milovići iz Banjana od tradicije do istorije”, i iskreno želim dobro zdravlje i nova naučna ostvarenja.

Nikšić, jun 30, 2025. Prof. dr Miroslav Doderović

1 Dobra porodična istorija je detaljan i tačan prikaz porodičnog stabla i istorije, koji obuhvata više generacija, uključujući imena, datume rođenja i smrti, mesta rođenja i smrti, bračne veze i zanimanja predaka. Ona takođe može uključivati zanimljive priče i anegdote koje ilustruju životne priče članova porodice. Dobra porodična istorija je vrijedan izvor informacija o precima i može pomoći u očuvanju porodičnog nasleđa.

2 U monografskom radu „Milovići iz Banjana – tragom petovjekovne prošlosti bratstva”, štampanom (2015), autor je koliko su omogućavali tradicionalni i istorijski izvori, prikazao ove stare bratstveničke entitete u istorijskom, genealoškom, antropogeografskom i etnološkom smislu. Bratstvenici i drugi zainteresovani čitaoci imali su monografi ju na uvid punih deset godina. U ovom vremenu i autor je imao priliku da mnoge zaključke iz monografi je stavi pod lupu ocjena, izazvanih uvidom u nove izvore i saznanja. I dalje su praćeni izvori za istoriju, isčitavane slične monografi je i ljetopisi bratstava i sela sa širokog prostora Crne Gore, Hercegovine, pa i dalje. Pod dejstvom literaturnih saznanja, ponekad su se mijenjali i zaključci dati u monografi ji o nekim bitnim pitanjima.

ZAVRŠNA RAZMATRANJA

Naš rad, koji bratstvenički entitet Gambelići – Milovići prati u smislu iznalaženja odnosa narodne istorijske tradicije i istorije, naslonjene na arhivskoj građi, organizovali smo prema matrici koju smo dali i obrazložili u Uvodu rada. Ovakav prilaz smo i nominalno naznačili u podnaslovu rada. Rad je prilog bratsveničkoj monograiji, koju je autor napisao 2015. godine, kao i svakom drugom radu koji se bavi tradicijom ovog starog bratstva. Kroz trodjelnu organizaionu predstavu pokušali smo dati, po našoj ocjeni, tri komponente koje tradicionalno odslikavaju neki demografski i antropogeografski entitet, u našem slučaju bratstvo. To su: legende i predanja, epske pjesme i oblast onomastike, kulturno-istorijskog nasljeđa i demograije. U predstavi smo tradicionalni prikaz pratili izvorima za istoriju, ukoliko ih je bilo. Sva tri navedena dijela su imala analitičku najavu bratstveničke tradicije. U četvrtom dijelu rada smo pokušali napraviti sintezu navedenih analitičkih prikaza pojedinih tradicionalnih vidova sa istorijskim izvorima. Uostalom i rad kao cjelina je prikaz odnosa narodne tradicije i istoriografi je, koja se preko istorijskih izvora bavi prošlošću Gambelića – Milovića, Banjana pa i širih prostora.

Prvi dio rada: „Gambelići – Milovići u legendama i predanjima”, naslonili smo na nekoliko legendi i predanja koje se vremenski vežu čak za razmeđe srednjeg i novog vijeka. Gambelići su, inače, jedno od rijetkih bratstava naših prostora, koje legende uvode u srednji vijek. Ova kvalifi kacija proističe iz legendarnih viđenja i svakako je daleko od istorijske istine. Ođe je riječ o dobro znanoj legendi o nastanku bratstva Koprivica. Teško je odrediti mjesto njenog nastanka, ali je spominjana na širokim prostorima. Kako je nastala, ko je stvorio i kome je trebala, su pitanja koja prate svaku legend pa i ovu.Gambelići – Milovići su našli u njoj značajno mjesto, i ako njima nije trebala niti su je sigurno oni stvorili. Ostala je legenda u kojoj su Gambelići – Milovići prikazani s velikim poštovanjem, ali je ona u bratstveničku istoriju i genealogiju unijela dosta nejasnoća, prije svega u smislu vremena pojave Gambelića – Milovića u Banjanima. No, sve se ovo pokriva osnovnim odlikama koje prate svaku legendu.

Gambelići su zatrpani legendama i predanjima. Dvije legende vezane za Pivu, objavili su pivski publicisti. Jedna je vezana za sestru Baja Pivljanina udatu za „Milovića u Banjane”, a druga za kćerku kneza Laloša Ninoševića koju su „oteli Banjani Milovići”. Milovićka tradicija skoro da ništa ne zna o ovim slučajevima, iako je riječ o znamenitom Baju Pivljaninu, a i knez Laloš je istorijska ličnost koju pominju istorijski izvori. s razmeđa XVII i XVIII vijeka, savremenik kneza Milutina Gambelića.

Ostala su predanja o razuri Gambelića krajem XVII vijeka, bogatstvu i velikim zemljišnim posjedima.

Ostala su i predanja koja su nalazila mjesta kao i motive za epske pjesme. Tu su preotmica ovaca od nekakvih Crničića, pa na kraju poznato predanje o sukobu Banjana i Duke Burenice. Slučaj sukoba sa Dukom Burenicom ostao je duboko ucrtan u tradiciju Banjana, Golije i susjednih krajeva. Dovoljan razlog je i činjenica da postoje tri varijante epske pjesme o ovom događaju. Istorijskih izvora o sukobu nema, ali se Duka javlja iz više navrata u mletačkim izvorima koji prate hajdučki pokret u Boki, neposredno prije sukoba i njegove pogibije 1690. godine, po epskim pjesmama, koja se inače desila nešto ranije.

Znameniti događaj o bratimljenju Banjana na „Krvavo Kamenici” početkom XVIII vijeka, ne prate istorijski izvori. Za Miloviće nije interesantan jer nijesu prihvatili jedinstvenu plemensku krsnu slavu Sv. Jovana. Nije se zacrtao u zapaženoj tradiciji Milovića, valjda zbog toga što nijesu prihvatili dogovor o plemenskom bratimljenju i jedinstvu i promjeni krsne slave.

Sukob sa Komnenovićima i izmirenje krajem XVIII vijeka nije, svakak, propratio neki istorijski izvor. Ostalo je blijedo predanje, dio Mrtvog Dola – Ravni Doli u vlasništvu Milovića i toponim „Sofrina Dolina” kao glavni tradicionalni izvor koji podsjeća na davnšnji događaj. I ođe je toponimija poduprla tradiciju.

XIX vijek ostavio je dosta predanja vezanih za Miloviće. Vezana su za ljude i burne događaje iz ovog vremena.

I na kraju ove legendarno-predajne predstave Gambelića – Milovića od najstarijih vremena, da kažemo da nekoliko značajnih ljudi i predanja kojim smo se bavili nemaju uporište u bratstveničkoj tradiciji Milovića. Kroz tamnu i dosta nejasnu legendarnu opservaciju koja pravi legendu o nastanku bratstva Koprivica, Milovići i ako vrlo bitni za legendarni prikaz, su skoro na strani, jer legenda njima ne treba već bratstvu Koprivicama, pa se često sreta u njihovim bratstveničkim ljetopisima.

Tako je i kod predanja o „Krvavoj kamenici”. Milovići i Koprivice su ođe van poruka koje je ostavio ovaj plemenski čin.

O dva vrlo interesantana pivska predanja, bratstvenička tradicija, skoro da ne zna ništa. Vidjeli smo da neki ugledni demografi i antropogeografi Miloviće dovode u genealošku vezu sa Miljanićima, što nije prijemčivo bratstveničkoj a ni plemenskoj tradiciji.

Proizvoljno i bez bilo kakvih tradicionalnih ili istorijskih podloga piše se o nekim vrlo značajnim događajima iz bratstveničke prošlosti, npr. o „otimanju” i gubitku katuna Jasena. Neki noviji spisateljski „biseri” Miloviće vide kao bratstvo iz koga su postali svetorodni Petrovići – Njegoši. Lijepa priča kad bi mogla imati bilo kakvu tradicionalno-istorijsku osnovu.

Sve lijepe legendarno predajne sage koje bratstvo dovode u vezu sa nacionalnim veličinama počev od Miloša Obilića, pa preko Jelene Stratimirović – Balšić, Sandalja Hranića, Baja Pivljanina, dinastije Petrović – Njegoš, kad bi one imale uporište, makar i najmanje u bratstveničkoj tradiciji.

No i ovo je po svoj prilici neizbježan pratilac tradicije i istorije starih bratstava, đe kolo vode i naši Gambelići – Milovići.

Genealogijom Milovića smo se dosta bavili u bratstveničkoj monografi ji, videći korijene u plemenu Kučima. Na ovoj liniji je i kučka tradicija a i naša predanja. Neki autori naše genealoške korijene vide u starim Matarugama. Za neke smo porijeklom iz Stare Srbije, neki nas dovode u vezu sa korijenima Miljanića, a za neke smo jednostavno starosjedioci, što se s apekta relativne hronologije može smatrati prihvatljivim.

Epska poezija počev od sredine XVII vijeka zdušno prati Gambeliće – Miloviće, naročito u vremenu kneza Milutina. Tu je čitav niz epskih pjesama. One su ođe dio banjske plemenske povjesnice toga vremena. U burnim događajima đe sretamo kneza Milutina i Savu Vujkovića, je čitava plejada banjskih vitezova toga vremena. Najveći broj njih su istorijske ličnosti koje se višestruko javljaju u mletačkim ili u drugim izvorima; dubrovačkim, turskim. Sami događaji koje prati epika nijesu uvijek pokriveni istorijskim izvorima, ali često jesu sa pomenom znamenitih ličnosti iz Banjana, ali i okoline.

Oslobodilački procesi XIX i XX vijeka izrodili su više epskih pjesama; narodnih i onih čiji su aurori znani. Opjevane ličnosti su u nekim, naši ugledni bratstvenici. Najviše ih se veže za čuvenog harambašu Stevana Milovća – Prdekliju. Istorija se u ovim pjesmama dosta približila tradiciji, što je i za očekivati.

Kao elemente tradicionalne predstave bratstva uzeli smo onomastičke pomene, kulturno-istorijske spomenike i demografi ju, kao iskaz kontinuiteta življenja. U sprezi sa legendama, predanjima i epikom, oni čine najbolji sklop tradicionalno – istorijske predstave bratstva i objelodanjuju sve elemente iz kojih se kroz tradicionalni vid predstave može sagledavati bratstvenička prošlost i upoređivati sa istorijskim izvorima . Bogata bratstvenička onomastika prije svega toponimija, mnogo govori o prošlosti bratstva, a svaki toponim nosi makar po jedno predanje. Tu su i brojni ostaci materijalne kulture kao neoborivi dokazi nekog burnog vremena.

Četvrti dio rada je isključivo sintetički prilaz onome što smo dali u navedena tri dijela đe smo prikazali osnovne vidove tradicionalne predstave bratstva. I njegov naslov „Od tradicije do istorije” nagovještava mu svrhu. Njime smo htjeli da tradicionalnu spoznaju bratstva približimo istorijskim izvorima. Dali smo pregled istorijskih ličnosti koje se javljaju u legendarno-predajnom prilikazu bratstva. Tu su mnoge ličnosti iz dugog istorijskog razdoblja sa strane ali i naši bratstvenici. Tu su i pomeni Gambelića – Milovića u istorijskim izvorima do kraja XIX vijeka. Dat je i popis toponima s bratstveničkog prostora. Tu su i pomeni naših bratstvenika u različitim publikacijama, u putopisnim i istorrijskim radovima.

Kao značajan izvor podataka za istoriju Banjana i našeg bratstva uzeli smo popis turske administracije od 1701. godine. Njime smo u najtješnjiji sklad doveli bratstveničku tradiciju i istoriju počev od početka XVIII vijeka.

Dao je odgovor na više pitanja iz domena društveno-ekonomskih prilika u našem kraju, pa i onih koje su doticale naše bratstvenike. Dao je inače sumornu demografsku i antropogeografsku sliku Banjana toga vremena pa i našeg bratstva. Potvrdio je neke tradicionalne prilaze vezane za bratstvenički hram Sv. Nikole.

U radu smo dali nekoliko priloga koji predstavljaju naše ugledne bratstvenike u burnim godinama oslobodilačkih procesa u XIX vijeku. Na kraju smo kao prilog dali nekoliko kopija istorijskih izvora koje smo pominjali u radu preuzetih iz objavljenih izvora, ili pak iz arhivskih fondova.

Dali smo i izvode iz memoarsko – putopisnih publikacija nekoliko autora koji su tokom ratnih zbivanja i poratnim godinam krajem XIX vijeka, prošli kroz naše krajeve i ostavili zapise o njima.

Iz ograničene predstave ovoga našeg rada, kao priloga bratstveničkoj monografiji, đe smo pokušali da sintetizujemo raspoložive tradicionalne i istorijske vidove spoznaje, vidi se koliko je bratstvo tokom pola milenijuma bitisanja u Banjanima ostavilo tragove duhovne i materijalne kulture.

Srela su nas brojna predanja i legende, zamašna epika, bogata toponimija koja nagovještava dramatičnu prošlost bratstva, antropnimija sa pomenima znamenitih bratstvenika. Tu je i bratstvenički hram Sv. Nikole, star pola milenijuma, kao spomenik materijalne kulture starog bratstva. Valja istaći i sve one, iako ne brojne istorijske izvore sa pomenima bratstvenika, koji se čuvaju u nekoliko arhiva, do čuvenog arhiva u Veneciji. Sretaju nas brojni pomeni vezani za bratstveničku prošlost po raznim istoriografskim i antropogeografskim publikacijama. Polumilenijumska prošlost bratstva ostavila nam je bogatu tradiciju i istoriju kao osnovu za dalja sagledavanja i izučavanja.

Sve vidove tradicionalno – istorijskog praćenja bratstva determiniše određena relativna hronologija. Tako bi uslovno mogli naznačiti sledeće vremenske epohe, shodno tradiciji i istoriji bratstva. To su: epoha legendi i predanja, epoha epike i epoha nastanka bratstveničke toponimije i spomenika materijalne kulture.

Epoha legendi i predanja bratstva, prema znanim legendama počinje već u drugoj polovini XIV vijeka. Legende iz ovog tamnog vremena ne prati bratstvenička tradicija. Ona ne prati čak ni neke legene iz XVII vijeka, koje su nastale van prostora Banjana.

Vrijeme epskih dešavanja koja se vežu za bratstvo prema raspoloživim pjesmama, počinje sa drugom polovinom XVII vijeka. Epika vezana za ovo vrijeme prati niz bratstveničkih legendi i predanja, čiji su korijeni u bratstveničkoj tradiciji.

Bratstvenička toponimija se hronološki može vezati za XVII vijek, kada se dobro sretaju legende, predanja i epika bratstva. Kao prepoznatljiv ostatak matrijalne kulture bratstva – crkva Sv. Nikole po tradicionalnim saznanjima i istorijskim podjelama može se svojim nastankom vezati za početak XVI vijeka, a prvi istorijski pomen je iz 1701. godine.

Prvi istorijski spomeni vezani za bratstvo su pomeni knezu Milutinu od 1685, pa do 1688. godine u mletačkim izvorima.

Sva tri opsega tradicionalne relativne hronologije spoznaje bratstva, mnogo se vremenski razlikuju. Vrijeme koje nam nude legende odvodi nas do druge polovine XIV vijeka i Kosovske bitke. Epika koja se dotiče bratstva sreta nas tek od druge polovine XVII vijeka. Ovo je inače vrijeme bogato predanjima i obilježeno prvim istorijskim pomenima. Hronologija onomastike i kulturno istorijskog nasljeđa je vrlo rastegljiva, čak i kada je u pitanju i nastanak crkve Sv. Nikole, koji , uglanom, naslanjamo na tradiciju. Teško je napraviti matematičkim jezikom rečeno presjek tri vremenska opsega (epohe) u kome će se sresti legendarno-predajni obris bratstva, epska poezija i tradicija koja prati onomastiku i kulturno-istorijsko nasljeđe. Naravno da se tako dobijen vremenski opseg u svakom smislu, kod svih tradicionalnih vidova saznanja, potvrđuje valjanim istorijskim izvorima.

Legenda iz XIV vijeka tj. njegove druge polovine nas odvodi vrlo daleko. U odnosu na drugu polovinu XVII vijeka, kada su se sreli bratstvenička epika, onomastika i kulturno-istorijski spomenici (Crkva Sv. Nikole), pokriveni istorijskim izvorima, to je puna tri vijeka. Za bratstveničku tradicionalnu spoznaju ovo je praktično prazan vremenski prostor. Uz slobodu da napravimo pomak relativne hronologije u tradiciji bratstva koja se može potvrditi istorijskim izvorima stići ćemo do početka XVI vijeka. Opet je ostao vijek ipo u kome se ne mogu potvrditi ni tradicionalni ni istorijski tragovi bratstva u Banjanima. Sve ovo naravno treba prihvatiti sa određenom rezervom jer pokrića istorijskim spomenicima nemamo prije druge polovine XVII vijeka.

No i uz sva navedena ograničenja, naše bratstvo je vrlo staro u okviru banjskog demografskog kruga. Hronološka odrednica koja ga vodi i prati pet vjekova a po tradiciji i znatno više, uvodi njegovu starost u veću vremensku jedinicu – milenijum, pa se može reći da su Gambelići – Milovići u Banjanima već pola milenijuma i više. Rijedak primjer hronološke datacije jednog bratstva na našim i širim prostorima.

I na kraju nekoliko riječi o temeljnim nosiocima ovoga rada. To su staro banjsko bratstvo Gambelići i iz njega izrasli, ili pak genealoški jako bliski Milovići, koje do danas imamo u Banjanima. Ovaj rad je nastavak ranije bratstveničke monografi je o Milovićima. Monografi ja i rad čine cjelinu. I Gambeliće i Miloviće, možemo gledati samo kroz integralni prikaz u ranijoj monografi ji i ovom radu. O tome smo dosta govorili. Iz onoga što smo napisali u oba rada mogli bi zaključiti:

– Gambelići, kao bratstvenički entitet „tamne” genealoške prošlosti i korijena zaživjeli su i opstali u Banjanima, dovoljno dugo da ostave duboke korijene u tradiciji, istoriji, epskoj poeziji i onomastici.

– Stari Gambelići su dali u Banjanima veliki doprinos plemenskom jačanju i prepoznatljivosti u teškim godinama XVII vijeka. Spadaju u red vodećih banjskih bratstava toga vremena, koje izdašno prati tradicija, istorijski izvori, epska poezija i onomastički tragovi na širokom prostoru.

– Dostojanstveno su na razmeđu XVII i XVIII vijeka izašli sa istorujske i antropogeografske scene plemena Banjana i nastavili svoj genealoški kontinuitet u okolini Nevesinja, ostavljajući trag u Banjanima, koji će slijediti banjsko bratstvo Milovići, kao nastavak starog bratstva , nezavisno od njegove istorijske antroponimije i genealogije.

– Iz starih korijena Milovići će se širiti u plemenskom krugu Banjana i već krajem XVIII vijeka biti prepoznatljiv činilac banjske plemenske etnogenetike. Ući će tako u XIX vijek i sve brojniji i brojniji uzimati učešća u burnim istorijskim događajima koji su pratili Banjane i okolinu.

– Uspješno će odolijevati svim izazovima plemenskog načina života i uticajima, koje je nosila vlast Osmanskog carstva na krajištu vječitih buna i ustanaka.

– Održavaće i održati bratstvenički nam i ugled, doprinoseći plemenskom jedinstvu, slozi i uzdizanju, u najtežim danima plemenske prošlosti.

– Sačuvaće bratstvenički integritet u pogledu zaštite ranije stečenih materijalnih dobara bratstva.

– Krijepiće i održati crkvu Sv. Nikole i ostale objekte sakralno – sekapularne vrste, odolijevajući različitim nasrtajima, što ih i danas čini prepoznatljivim bratstvom kada su u pitanju očuvanja ovih značajnih kulturno-istorijskih vrijednosti polumilenijumske starosti.

– Prepoznaće se kao zapaženi četovođe u vremenima kada je hajdučija cvjetala u Banjanima i šire.

– Iznjedriće zapažene borce i junake od kojih će neki imati veliki ugled u širem prostoru Crne Gore i Hercegovine, koji će uzimati vidnog učešća u oslobodilačkom pokretu u XIX vijeku.

– Učestvovaće u najvažnijim bojevima koje je Crna Gora vodi u XIX vijeku: (Duga, Grahovac, Vučji Do).

– Uspješno će se u dugom vremenu turske vlasti suprostavljati lokalnim plemenskim moćnicima, koji su pod pokroviteljstvom osmanske administracije, a i kasnije u prelaznim procesima „interegnuma”, kada su Banjani bili pod dominacijom crnogorske vlasti upravljali plemenom. Takozvana „plemenština” iza koje su stajali lokalni moćnici određivala im je kao i drugima, društveni status u plemenu, oduzimajući, imovinu, kao naprimjer 1874. Jasen i gradirala im junaštvo i doprinos oslobodilačkoj borbi. Nije se pitala ni viševjekovna tradicija i istorija bratstva. Nijesu se brojale ni posječene neprijateljske glave, kojih je bilo dosta za jedno pleme, a kamoli bratstvo, ni viteški postupci bratstvenika, koji su u bratstveničkom udutu ostavili neprevaziđenu toponimiju koja ovjerava burnu prošlost bratstva. Ponekad su bratstvu bile teže mjere lokalne „plemenštine” nego vlast moćnog Turskog carstva, koja je više od četiri vijeka držalo ove prostore. No sve je bilo u „besudnom vremenu”. Izdržali su stari Gambelići i Milovići sve to, i evo ih i danas poslije pola milenijuma tu, đe su „poboli prvi kolac”. Ostali su stari Gambelići i Milovići u legendama, predanjima i epici, ali i u istorijskim izvorima, lišeni izdaja i nečasnih činjenja, u viševjekovnoj prošlosti, koje je bilježila tradicija i epika kod nekih drugih. Sačuvali su se od ovog zla u polumilenijskoj istoriji. I ovo je doprinos istorijskoj veličini ovog bratstva.

– Rodoljublje i borbenost ispoljavaće i dalje u izazovnim godinama XX vijeka i zauzeti zapaženo mjesto u istorijskim zbivanjima Banjana, Crne Gore i Jugoslavije.

– I pored intezivne demografske dezintegracije, naročito poslije II svjetskog rata, sačuvaće u dovoljnoj mjeri svoju bratstveničku maticu u Banjanima, đe su se prije pola milenijuma utvrdili njihovi korijeni.

– Antropgeografske i istorijske okolnosti raselili su bratstvo, kao i ostala. Ojačano i jako uvećano i danas svoj bratstvenički entitet ispoljava brojnošću svojih pripadnika, od Banjana đe ih je najmanje, preko Nikšića, đe ih je najviše, pa dalje širom Crne Gore i krajeva bivše Jugoslavije.

– Pola milenijuma genealoškog , antropogeografskog i istorijskog kontinuiteta, obezbijedili su naši preci, noseći i čuvajući svoje korijene od Banjana, pa dalje širom bivše Jugoslavije i svjetskim prostranstvima, do daleke Argentine. I ovaj završetak našega rada neka bude podstrek da i dalje bude ovako, uz čuvanje bratstvenčke tradicije i istorije stare pola milenijuma.

Nikšić, maja, 2025. Autor