Vlado Đ. Duletić:
SKRIVENO I ZAPOSTAVLJENO
ANTIČKO LICE STARE BUDVE
Svoju sadašnju fizionomiju i izgled, Stari grad Budva je – uglavnom – dobio poslije razornog zemljotresa iz 1667. godine. Kao što je poznato, u ovom snažnom potresu, pored Budve, naročito su stradali Kotor i Dubrovnik.
Tako je starobudvansko gradsko naselje koje danas znamo obnovljeno i građeno tokom XVIII i XIX vijeka na razvalinama i temeljima nekadašnjeg antičkog i srednjovjekovnog grada. S tim u vezi treba reći da je restauracijom, poslije katastrofalnog zemljotresa iz 1979. godine, očuvana i unaprijeđena fizička urbana struktura grada, uspostavljena nakon pomenute prirodne stihije iz XVII vijeka.
Međutim, prilikom najnovije konstruktivne sanacije i revitalizacije stare Budve, tokom osamdesetih godina prošlog vijeka, naišlo se – uz već ranije otkrivenu antičku nekropolu – na brojne tragove, biljege i „zrake magičeske“ iz njene drevne prošlosti. Kao i za svaki drugi antički grad na istočnom Jadranu, ti civilizacijski odsjaji za budvanski kadmopolis predstavljaju posebnu kulturnu vrijednost i njegov prepoznatljivi istorijski DNK.
Svakako, najznačajnije kulturno nasljeđe iz antičkog doba čine neprocjenjivo vrijedni arheološki nalazi iz helenističko-rimske nekropole, koja je slučajno otkrivena 1937/1938. godine prilikom kopanja temelja za hotel „Avalu“. Najveći dio pronađenih grobova i grobnih priloga, a posebno zlatnog i srebrnog nakita, tada je bezobzirno uništen, devastiran, opljačkan, razgrabljen, prodan i preprodan. O toj bezprizornoj „arheološkoj pohari“ ovog najvažnijeg antičkog nalazišta na jadranskoj obali ondašnje Jugoslavije (u režiji brojnih ličnosti i ustanova, a naročito beogradskih vlasti oko kneza Pavla Karađorđevića) detaljno, uvjerljivo i dokumentovano piše Stanko Roganović u svojoj knjizi „Otuđivanje kulturnih dragocjenosti iz Crne Gore“.
„Čim se doznalo da se pojavljuje novac, zlato i bogati adiđari, doletio je »kao soko« iz Beograda kustos muzeja bivšeg princa Pavla, Jozo Petrović, koji je vrlo revnosno punio sanduke i mnoštvo 
raznih objekata poslao u Beograd“ (detaljnije vidjeti Stanko Roganović: „Otuđivanje kulturnih dragocjenosti iz Crne Gore“, Zagreb, 2008, str. 38).
Tako je Budva ostala bez dragocjenog blaga iz svoje drevne nekropole, otkrivene u neposrednoj blizini Starog grada. Šta-više, pravi je paradoks da u današnjoj zbirci budvanskog Arheološkog muzeja ne postoji nijedan eksponat pronađen tokom prvih iskopavanja (1937/1938). Nju – zapravo – sačinjavaju isključivo nalazi otkriveni tokom arheoloških istraživanja obavljenih poslije Drugog svjetskog rata. To je gotovo nevjerovatan, ali istinit podatak, koji zorno ukazuje na podređeni, kolonijalni odnos jedne male, zaostale i inferiorne provincije (kakva je bila Budva u tom vremenu) prema centralnoj jugoslovenskoj kraljevskoj vlasti. Drugim riječima, budvanskoj opštini je tada – pred nezasitim apetitima privilegovanih pojedinaca i visokih centara političke moći – bilo uskraćeno elementarno prirodno pravo da joj makar manji dio od tih pronađenih kulturnih dragocjenosti ostane u vlastitom posjedu.
Antička nekropola – autentično svjedočanstvo kulturne istorije drevne Budve
Prilikom izgradnje hotela „Avale“, u uslovima sveopšte stihije i grabeži, samo manji dio bogatog grobnog materijala je spasen i danas se nalazi u muzejima Beograda, Zagreba, Splita i Cetinja, kao i u privatnim kolekcijama. Sistematska istraživanja ovog značajnog arheološkog nalazišta otpočela su tek 1952. godine i sa prekidima su trajala do 1982. godine. U vrijeme tih kasnijih iskopavanja prikupljena je bogata arheološka zbirka predmeta koja je izložena u Arheološkom muzeju u Starom gradu Budva. Ova zbirka (koja broji oko 4.000 nalaza, odnosno oko 2.500 eksponata) pruža dragocjene podatke o životu i kulturnoj istoriji antičke Budve u periodu od jednog milenijuma.
Pronađeni grobovi su svjedočanstvo dviju epoha: donji stariji sloj antičke nekropole pripada ilirsko-grčkom periodu, a datira od početka IV pa do kraja I vijeka stare ere, a gornji, mlađi sloj, pripada rimskoj epohi i vremenski se uključuje u razdoblje od I do kraja V ili početka VI vijeka nove ere. U osnovi se ovdje radi o dvije nekropole: starijoj – helenističkoj i mlađoj – rimskoj (faktički te dvije nekropole vremenski razdvaja sam prijelaz iz stare u novu eru). Iako je znatan broj predmeta prilikom iskopavanja 1937/1938. godine razbijen ili odnesen (zlatni nakit i dr.), tokom kasnije obavljenih istraživanja, pribavljena je i sačuvana ipak relativno bogata arheološka građa, na osnovu koje se može uspostaviti istorijska vertikala, odnosno pratiti smjena velikih mediteranskih kultura i civilizacija kroz minule epohe drevne prošlosti Budve iz predslovenskog doba.
Treba reći da se u helenizmu koriste zidane, pravougaone grobnice, sa vitkim stelama nad zemljom, što nam svjedoči o tome da su se pokojnici tada sahranjivali. U ovim grobovima nađeni su razni predmeti, koji su odavali pokojnikovo zvanje, rad i profesiju. Osim toga, u njima je otkrivena visokokvalitetna keramika (vrčevi, zdjelice, tanjiri, sudovi, pehari i dr.), jer se tada za staklo još nije znalo. Pronađeni su – isto tako – djelovi ličnog naoružanja, kao i luksuzni zlatni nakit (kopče, ogrlice, prsteni, minđuše, broševi, medaljoni i dr.) porijeklom iz grčkih zlatarskih radionica.
U okviru rimske nekropole primjenjivao se ritual spaljivanja pokojnika, čiji su ostaci jednostavno polagani u zemlju ili u specijalne kamene ili staklene urne, za koje su se ponekad gradile veće kamene konstrukcije sa komorama i nadgrobnim spomenicima na kojima su se nalazili natpisi i reljefni ukrasi. Od početka III pa do kraja V vijeka pokojnici su sahranjivani u zidane kamene grobnice. Bez obzira da li se radilo o spaljivanju ili sahranjivanju pokojnika, uz njih su polagane različite posude od keramike i stakla, oružje, nakit, amfore za ulje i vino dr. Za razliku od grčkih, u rimskim grobovima je zastupljena i razna staklarija (staklene urne, flaše, pehari, zdjelice i dr.), najčešće modro-zelenkaste boje, a pronađeno je i nekoliko sitnih bisera i srebrnih narukvica, kao i primjerci bronzanog posuđa. S tim u vezi treba istaći da se danas u budvanskom arheološkom muzeju čuva najljepša kolekcija stakla iz rimskog perioda u Evropi.
Bogatstvo grobnih konstrukcija i grobnih priloga ilustruju da je antička Budva svoj ekonomski i kulturni procvat doživjela tokom I i posebno II vijeka nove ere. Već od početka III vijeka počinje njena postepena degradacija. To se naročito zapaža u siromaštvu oblika grobova i priloga u njima u V i početkom VI vijeka, kada Budva potpada pod vlast Vizantije.
Sve u svemu sačuvano arheološko blago visoke umjetničke vrijednosti iz budvanske nekropole predstavlja neprocjenjivu riznicu kulturne istorije ovog grada. Nažalost, to veličanstveno antičko lice drevne Budve je dobrim dijelom „okrnjeno“ time što su brojni vrijedni nalazi, otkriveni prilikom kopanja temelja za gradnju hotela „Avala“ (usljed opšte nebrige, drskosti, ljudske pohlepe i odsustva svake društvene kontrole), otuđeni, odnijeti i nepovratno izgubljeni za nauku. Da je ovaj bezprizorni „kulturni vandalizam“ tada spriječen Budva bi danas imala reprezentativnu zbirku za još jedan značajan arheološki muzej.
Međutim, nije samo – na primjeru navedenog vandalskog postupanja u vezi sa dragocjenim arheološkim blagom iz helenističko-rimske nekropole – antičko lice stare Budve nagriženo i zapušteno, nego se i kod konzervacije, prezentacije i valorizacije drugih značajnih kulturnih dobara (koja potiču iz antičkog doba) ispoljava nedopustiva indolentnost, pasivnost i opšta društvena nebriga. To se naročito zapaža u slučaju dva izuzetno vrijedna antička kulturna objekta – ostataka mozaičkog poda (kraj I i početak II vijeka) jedne rimske javne građevine, nazvane „villa urbana“, koja je otkrivena ispod istočnog dijela starog hotela „Avala“, kao i fragmenata podnog mozaika ranohrišćanske trobrodne bazilike (kraj V i početak VI vijeka), koja se nalazi južno od crkve Sv. Ivana, u najstarijem dijelu Budve.
U jednoj od odaja tzv. „villa urbana“ nađeni su „ostaci tepiha – mozaika sa predstavama morskih čudovišta, životinja i riba koje likovno iskazuju legendu o postanku Budve. Po istorijskim, stilskim i tehničkim osobinama ovaj mozaik se svrstava u najstarije i najznačajnije u Jugoslaviji. Radi konzervatorskih radova je podignut i, nažalost, nije vraćen na svoje mesto“ (Dr Mirko Kovačević: „Budva stari grad, o graditeljskoj baštini“, monografija „Budva“, Budva, 1996, str. 33).
Otkrivena ranohrišćanska bazilika, koja je detaljno istražena tokom 1987. godine, imala je tri broda, sa transeptom (poprečnim brodom) i polukružnom apsidom na istoku. Podovi trobrodne bazilike bili su izrađeni od mozaičkih tepiha čiji su ostaci nađeni u apsidi i naosu ove monumentalne sakralne građevine, koja je postavljena u pravcu zapad – istok. Pored mozaika, pronađeni su ostaci dekorativne kamene plastike, kao i drugi zanimljivi graditeljski elementi i detalji (atrijum, uokviren trijemovima, sa bunarom u sredini, banak za sjedenje u nekoliko stepenika duž zida bazilike i dr.). Na fragmentima podnog mozaika iz budvanske bazilike zapažaju se ornamentalna polja, cvijeće, ptice, ideogrami, monogrami i razni hrišćanski simboli. Treba reći da je i ovaj mozaik, koji je rađen od raznobojnog kamena i pečene opeke, dislociran radi interventne konzervacije, s tim da ni on kasnije nije vraćen na svoje prvobitno mjesto.
Ostaci naprijed navedenih mozaika su faktički zaboravljeni i skriveni daleko od očiju javnosti, čime je kulturna riznica Budve – zbog izostanka njihove toliko nasušne restauracije i javne prezentacije – veoma osiromašena i uskraćena. Uprkos tome što se radi o jedinstvenim mozaičkim tepisima, visoke kulturno-umjetničke vrijednosti, oni gotovo 30 godina (od kada su otkriveni) čame i tuguju – zapušteni i izloženi propadanju – po mračnim prostorijama u Starom gradu. Iako toliko dugo samuju u tihom spokoju zaborava, budvanski mozaici dozivaju sunce i opominju nadležne na lokalnom i državnom nivou da što prije budu restaurirani i da, kao svojevrsna kulturna atrakcija, budu dostupni za turističke i druge posjete. Jer, s razlogom se kaže da društvo koje ne zna vrednovati svoju kulturnu prošlost ne može računati na prosperitetnu budućnost.
Aktuelna situacija ostalog antičkog spomeničkog nasljeđa stare Budve je donekle povoljnija, ali se ipak ne može ocijeniti kao zadovoljavajuća. Poslije zemljotresa iz 1979. godine, prilikom kopanja za postavljanje gradske infrastrukture, otkriveni su najstariji ostaci drevne Budve, koji se odnose na masivni zid (bedeme) i pilone, sa ulaznom kapijom (širine oko 2,70 m) u nekadašnji utvrđeni grad.
Radi se, odista, o epohalnom otkriću, koje – imajući u vidu njegovu mikrolokaciju (nedaleko od postojećeg sakralnog kompleksa) – ukazuje na kome lokalitetu je osnovana prvobitna Kadmova Budva, odnosno koji je prostor kasnije zahvatao antički budvanski grad. Treba reći da su bedemi i gradska kapija zidani u prepoznatljivoj kiklopskoj tehnici (u ovoj tehnici su – pored ostalog – rađena čuvena Lavlja vrata u Mikeni), od masivnih kamenih kvadera velikih dimenzija i grube obrade, koji su ređani po horizontali.
„Naime, jedan od kvadera, iz donjeg ili gornjeg reda, je zasecan da bi se uklopio sa visinom onog drugog i na taj način red bi menjao visinu (lezbijska spojnica). Dodirne spojnice kvadera su, pri tom, vrlo dobro obrađene, tako da oni nadležu jedan na drugi, ostavljajući tanke spojnice. Zidovi su ozidani bez maltera. Ovakav način zidanja je već ranije konstatovan na Gradini iznad Risna i na Citadeli u Ulcinju. Kada se zna da se i ova dva lokaliteta pominju u skoro svim najstarijim izvorima u kojima i Budva, i kada se zna da je ovakav način zidanja korišćen u samoj Grčkoj, uglavnom između V i III veka stare ere, za datovanje opisanog zida može se prihvatiti vreme jakih grčkih uticaja ili dominacije na ovim prostorima, odnosno već pomenuti period između V i III veka stare ere“ (Dr Mirko Kovačević: „Budva stari grad, o graditeljskoj baštini“, monografija „Budva“, Budva, 1996, str. 29). U vezi naznačenog datovanja, treba reći da pojedini autori smatraju da je otkriveni ulazni portal u legendom obavijenu drevnu Budvu zidan još u VI vijeku stare ere, budući da je ona već tada bila grčki emporijum.
Ovi prvi bedemi antičke Budve, koji su slučajno otkriveni neposredno uz glavnu ulicu, koja vodi od Veljih vrata prema istoku, nalaze se u suterenu jednog poslovnog prostora (butika odjeće) u obnovljenom Starom gradu, tako da se vizuelno mogu – iz tzv. „ptičje perspektive“ – osmotriti iz tog butika. To nije – svakako – adekvatan tretman ovako značajnog graditeljskog nasljeđa iz antičkog perioda razvoja Budve. Ovo naročito tim prije, pošto ostaci pilona nijesu na odgovarajući način prezentovani i označeni, a niti su potencijalni posjetioci na njih upućeni.
Po ugledu na drevnu Mikenu, koja je posebno prepoznatljiva i čuvena po svojim monumentalnim ulaznim dverima iz XIII vijeka stare ere, budvanske kiklopske zidine i pilone iz ilirsko-helenističkog doba trebalo bi – iako to objektivno nije međusobno uporedivo – što snažnije promovisati u turističke svrhe, odnosno iskoristiti kao izražajni imidž marker u stvaranju i kreiranju prestižnog brend-identiteta budvanske turističke destinacije. Jer, danas su veoma rijetki gradovi na istočnoj jadranskoj obali koji se mogu „podičiti“ sa sačuvanim ostacima gradske kapije koja „pamti“ gotovo dva i po milenijuma.
Iz tih razloga neophodno je ovaj kulturno-istorijsku kapital grada otrgnuti iz postojeće letargije i hlada zaborava. Za početak bilo bi uputno ukoliko bi se na nekoj prikladnoj informativnoj tabli (koja bi se postavila na fasadi objekta), na našem, engleskom i ruskom jeziku, dali osnovni istorijski podaci o ovom mjestu, koji bi turiste i prolaznike upućivali na to o kakvom se vrijednom spomeničkom nasljeđu iz naše drevne prošlosti radi.
S obzirom na to da postojeći butik ili bilo koji drugi sličan sadržaj nije komplementaran mogućim načinima prezentacije ilirsko-helenističke kapije Budve, kroz koju se sa kopna ulazilo u najstarije gradsko jezgro unutar prvobitnih bedema, bilo bi primjereno da se u perspektivi funkcija butika izmjesti iz objekta u kome se nalaze piloni. Razumije se, umjesto dislociranog butika trebalo bi u ovom prostoru smjestiti odgovarajući kulturni sadržaj (malu galeriju i sl.).
Na lokaciji udaljenoj nekih pedesetak metara sjeverno od najstarijeg bedema sa ulaznim portalom, poslije zemljotresa su otkriveni ostaci veće reprezentativne javne građevine iz rimskog perioda. Zbog limitiranog prostora, ogračenosti vremena i nedostatka potrebnih finansijskih sredstava ovaj izuzetni objekat nije detaljnije istražen. Međutim, od te građevine su pronađeni jedan raskošno ukrašen kapitel, komad arhitravne grede, dio stilobata i djelovi stubova od kamena finije obrade.
„Visok zanatski stepen obrade tih delova ima najbližu analogiju u ostacima velike civilne bazilike na forumu rimskog grada Duklja (Doclea). Mogućno je da je naša javna građevina, verovatno hram, delo onih istih majstora koji su radili u Duklji. Bilo je to vreme – nauci poznato kao pozni Rim – kada u rimskoj provinciji Dalmaciji nastaju mnoga graditeljska dela velikih vrednosti“ (Akademik Vojislav Korać: „S graditeljima kroz istoriju budvanskog područja“, monografija „Budva“, Budva, 1996, str. 72).
Pomenuti djelovi dekorativne kamene plastike, koji najvjerovatnije potiču od nekadašnje civilne, rimske bazilike, locirani su na jednom malom simpatičnom trgu – pjaceti na kraju Antičke ulice. Treba reći da ni na ovom zanimljivom istorijskom lokalitetu ne postoji natpis koji bi posjetiocima pružio osnovne informacije o izloženoj kamenoj plastici i vremenu njenog nastanka.
Iako stari budvanski grad obiluje i sa drugim objektima i graditeljskim detaljima iz helenističkog i rimskog perioda (rimske terme, elementi arhitrava i dr.), na njima se ne bi posebno zadržavali, budući da oni ipak nemaju kulturnu vrijednost i značaj, poput naprijed navedenog antičkog nasljeđa.
Međutim, vrijedno, bogato i raznovrsno antičko blago Budve nije na adekvatan način zaštićeno, predstavljeno i uključeno u turističku ponudu ovog grada. Kao što je naglašeno, nađeni arheološki nalazi prilikom otkrića budvanske nekropole 1937/1938. godine su tada prosto varvarski razgrabljeni i otuđeni, tako da budvanski muzej danas ne raspolaže nijednim eksponatom iz tog perioda. Nadalje, dva izuzetna budvanska mozaička tepiha (rimski i ranohrišćanski) već skoro 30 godina trunu i propadaju u podrumu ateljea za konzervaciju kod crkve Sv. Ivana u Starom gradu. S obzirom na narastajuću finansijsku krizu, kojoj se tako brzo ne nazire kraj, izgledi za njihovu restauraciju i prezentaciju su, bar za neko dogledno vrijeme, minimalni i krajnje neizvjesni. Najzad, gotovo da smo zaboravili i na drevne kiklopske zidine i gradsku kapiju nekadašnje ilirsko-helenističke Budve, koji danas „drijemaju” u suterenu jednog starogradskog butika.
Sve to ukazuje da je – nažalost – tako lijepo i zavodljivo antičko lice stare Budve u velikoj mjeri skriveno, nagriženo i zapostavljeno. Ukoliko ga ne budemo brižno njegovali, pazili, štitili i kulturno-istorijski valorizovali, doprinijećemo da ono nepovratno izgubi najveći dio svoje raskošne ljepote, šarma i sjaja. Zato danas na pitanje za kim zvona (sa budvanskih crkava) zvone, kao odgovorno društvo moramo reći da ona zvone za nasušnim, ozbiljnim i potpunim tretmanom zapuštenog antičkog lica našeg grada, koji se – s pravom – ponosi na svoju burnu istoriju, čiji korijeni sežu u duboku prošlost koja je izbrojila gotovo tri i po milenijuma.
