Vlado Đ. Duletić
PROBUDI SE USNULI GRADE
„O, vi, zvjezdani gradovi.
Svjetlucate, vidim u svojoj
beskrajnoj tami. Svjetlucate,
neumorno svjetlucate. O!
Gradovi.“
(Miraš Martinović)
Rijetki su gradovi na ovim prostorima, koji su – poput drevnog Svača – u svom istorijskom trajanju, u ratnim najezdama, triput rušeni i potom dvaput obnavljani. Nažalost, nakon trećeg pustošenja, u okviru turskih osvajanja, grad Svač je usnuo dubokim snom, prekriven mitskom tamom i vječnošću. Takva zla kob zadesila je grad koji je, prema legendi, imao crkava koliko je dana u godini.
Međutim, ostaci tih crkava danas – u svojoj „vječnoj pomrčini“ – povremeno isijavaju civilizacijske „zrake“, dozivaju sunce i sanjaju da jednog dana posve napušteni i davno zaboravljeni Svač, poput feniksa, ponovo vaskrsne iz pepela na obalama slikovitog Šaskog jezera. Može li ovaj stari, razrušeni grad još jednom da se uzdigne iz svojih razvalina i zasija novim sjajem pokazaće vrijeme koje je pred nama. Moramo se nadati da će do njegovog buđenja iz tajanstvenog svijeta snova ipak neumitno doći u XXI vijeku, u koji smo tek zakoračili. Zato zdušno poželimo – probudi se usnuli grade, jer za tvojom obnovom i revitalizacijom zvona zvone! Tvoje brojne crkve i tvoja viševjekovna burna istorija to nedvosmisleno zaslužuju. Tvoji zvjezdani trenuci nijesu prošli. „Tu su i ponovo će zasijati. Nad ovom zemljom, mitskom“ (Miraš Martinović: „Putevi Prevalise“, Podgorica, 1999, str. 71).
Putujući Crnom Gorom i tragajući za njenim misterioznim putevima i gradovima, jednog sunčanog januarskog dana 2011. godine obreo sam se među zidinama i ruševinama Svača. Ponirući u tamu njegovih minulih vjekova i epoha, počeo sam u svojim mislima da skidam debele i teške naslage zaboravljenog vremena sa istorije ovog drevnog grada. I tako je nastala zastupana priča o gradu, od kojeg je danas ostalo samo ime, sjećanje i kamenje razbacano.
Kasnoantički i srednjovjekovni grad Svač osnovan je početkom VI vijeka, za vrijeme posljednjeg rimskog i prvog vizantijskog cara Justinijana I. Smješten je na stjenovitom uzvišenju od oko 85 metara nad morem, iznad živopisnog Šaskog jezera, a u blizini današnjeg sela Šas. Nalazi se oko 25 kilometra sjeveroistočno od Ulcinja.
Treba reći da je prije nastanka srednjovjekovnog Svača ovdje postojala naseobina još u praistorijskom periodu. Istraženi prvobitni kiklposki zidovi pripadaju ilirskom dobu, što znači da je ovo naselje u vidu enhelejske gradine bilo jedno od najstarijih na našem primorju.
Stari grad Svač zauzima dominantni položaj na karstnom grebenu između slatkovodnog jezera na jugu i plodne ravnice na sjeveru, koju presijeca put koji je povezivao Ulcinj sa Skadrom. Osim na Šasko jezero, ima pogled i na cijelo područje delte Bojane.
„Bedemi sa kulama opasivali su vrh stjenovite kose, zahvatajući površinu od 1,2 ha. Prateći prirodni pad terena, bedemi su obrazovali prostor nepravilnog pravougaonog oblika dužine 230 m po osi istok – zapad i širine oko 58 m po pravcu sjever – jug. Pristup je moguć samo sa sjeverne strane, gdje se na blagoj padini razvilo podgrađe“ (Mr Maksut Dž. Hadžibrahimović: „Antički i srednjovjekovni grad Svač“, www.montenegrina.net).
Crkva Svete Marije
Glavni ulaz u utvrđeni grad nalazio se na središnjem dijelu sjevernog bedema, dok je na južnoj strani – takođe – postojala kapija za stazu kojom se silazilo do jezera.
O razvoju Svača u ranom srednjem vijeku nijesu sačuvani istorijski podaci. Jedino je poznato da je bio biskupski (episkopski) grad još u VIII vijeku. Poslije 1089. godine Svačka biskupija je u crkveno-pravnom pogledu bila podređena Barskoj nadbiskupiji.
U poznatom Nemanjinom vojnom pohodu na Zetu od 1183. do 1190. godine, Svač je – uz još šest gradova (Danj, Sard, Drivast, Skadar, Ulcinj i Bar) – bio razoren. Međutim, ovaj grad je najviše stradao u tatarskoj najezdi (1242). „Predanje kaže da su tom prilikom porušili (Tatari – prim. autora) 365 crkava, koliko ih je navodno bilo u gradu“ (Edicija „Vijesti“ – Gradovi Crne Gore: „Ulcinj“, Ulcinj, 2009, str. 42). Krajem XIII vijeka Svač je obnovila velika dobrotvorka kraljica Jelena Anžujska, supruga srpskog kralja Uroša I.
Kao zetski grad Svač je, poput Ulcinja, kovao svoj novac od bakra, sa likom Sv. Jovana Krstitelja, koji se smatrao zaštitnikom grada. Nakon pada pod osmansku vlast (1571), ponovo je opustošen, da bi tokom narednog perioda doživio potpunu depopulaciju. Iz tih razloga Svač danas spada u kategoriju tkz. „mrtvih gradova“. Svakako, on je jedan od najatraktivnijih mrtvih gradova na cijeloj jadranskoj obali, koji danas živi samo u legendama, mitovima i sjećanjima.
Posebno mjesto u ovom vremeplovu o srednjovjekovnom episkopskom gradu Svaču pripada njegovim brojnim sakralnim objektima. Legende o Svaču kao gradu crkava održale su se do današnjeg dana. One svoju mitsku snagu pronalaze u sačuvanim zapisima iz XVI i XVII vijeka. Tako je Đenovljanin Frančesko Đustinijani 1533. godine zabilježio da se u Svaču nalaze ruševine 360 crkava i kapela. Obilazeći ovaj grad 1610. godine, barski nadbiskup Marin Bici je zapisao da je Svač imao 365 crkava i hramova, odnosno po jednu crkvu za svaki dan u godini. Ovako nevjerovatni podaci o postojanju tolikog broja crkava u relativno malom naselju mogu se objasniti poznatom legendom o Vladimiru i Kosari, ali – prema nekim drugim mišljenjima – i izuzetno bogatim religioznim životom njegovih stanovnika, koji su pored svojih domova gradili male bogomolje radi što neposrednijeg ispoljavanja svojih vjerskih ubjeđenja i osjećanja.
Ulazna vrata crkve Svete Marije
Romantična ljubav Vladimira i Kosare
dovela je do izgradnje 365 crkava
Jedan od prvih poznatih vladara slovenske Duklje bio je knez Vladimir. Istorija o ovom prelijepom dukljanskom knezu bilježi kako je on, da bi spasio svoj narod od stradanja pred nadmoćnijom vojskom makedonskog cara Samuila, dopao u njegovo zatočeništvo. U okovima je bio utamničen u Prespi, na obali Ohridskog jezera. U dubokoj tami Samuilove tamnice Vladimir je bio mučen i na kraju i oslijepljen.
Noseći vodu zarobljenicima u zatvoru, Samuilova kćerka Kosara se naprečac zaljubila u lijepog, naočitog i smjernog dukljanskog kneza. Potom je izmolila oca da oslobodi Vladimira i da se uda za njega. Tako je car Samuilo, udovoljavajući molbama i željama svoje kćerke, kneza Vladimira vratio na dukljanski presto.
Iz velike ljubavi prema Vladimiru, Kosara je morala da sagradi 365 crkava, za svaki dan u godini po jednu, kako bi mu povratila vid. Nadalje, legenda kaže da je ona upravo izabrala grad Svač na obali Šaskog jezera i tu podigla 365 crkava i hramova. Na ovaj način, odužujući se Gospodu Bogu, Kosara je doprinijela da njen voljeni suprug povrati očni vid, koji je izgubio u Samuilovom zatočeništvu.
Katedralna crkva Svetog Jovana
U današnje vrijeme od starog Svača sačuvane su ruševine gradskih bedema i ostaci nekoliko crkava (do sada je u razvalinama grada prepoznato i istraženo osam sakralnih objekata), od kojih su najznačajnije katedralna crkva Sv. Jovana Krstitelja i franjevačka crkva Sv. Marije.
Odmah pored glavnog ulaza u utvrđeni Svač nalazi se gradska katedrala Sv. Jovana, koja je prema sačuvanom natpisu na fasadi zidana 1300. godine. Ova katedralna crkva (duga 22 m i široka 7 m) zauzima centralnu poziciju u gradu i sagrađena je u romanskom stilu. Na njenom mjestu ranije se nalazila nešto manja crkva, koja se – na osnovu sprovedenih arheoloških istraživanja – može datovati u XI vijeku. Ona je najvjerovatnije stradala u poznatoj tatarskoj provali sredinom XIII vijeka.
Katedrala Sv. Jovana je postavljena u pravcu zapad – istok. Na istočnoj strani crkve se nalazi polukružna apsida. S tim u vezi treba reći da je naprijed pomenuta starija crkva imala četvorougaonu apsidu, a potom je u nju – kod zidanja nove katedrale krajem XIII vijeka – ugrađena polukružna apsida.
Crkva Sv. Jovana je – poput ostalih katedrala u primorju – imala kulu – zvonik. Zidovi crkve su dobro građeni od pritesanih kamenih kvadera. Sjeverni zid svačke katedrale se spaja sa odbrambenim gradskim bedemom, a na njenom južnom zidu se nalazi nekoliko manjih prozora. „Ne postoje tragovi gornje konstrukcije, ali je sasvim izvjesno da se radilo o drvenom dvoslivnom krovu“ (Redakcija za istoriju Crne Gore: „Istorija Crne Gore“, knjiga 2, tom 1, Titograd, 1970, str. 177).
U sjevernom podgrađu Svača istraživano je sedam crkava. Među njima je – svakako – najdominantnija i najmonumentalnija franjevačka crkva Sv. Marije (bila je duga 16,6 m i široka 7,1 m). Posvećena je Bogorodici i ima tragove fresko-živopisa.
Svačka Sv. Marija je jednobrodna crkva sa pravougaonom apsidom. Potiče iz epohe prelaznog stila i djelimično je zarušena. Podignuta je na lokaciji stare crkve, o kojoj se mnogo ne zna, zbog nedovoljno obavljenih istraživanja. Zidovi sadašnje crkve su građeni od kamenih kvadera koji su složeni u horizontalne redove. Crkva je prvobitno bio pokrivena drvenim dvoslivnim krovom. Pošto je izgrađena sa istaknutim elementima gotskog stila, uz poneki romanski detalj (lineta na portalu), može se smatrati da je nešto mlađa od katedrale Sv. Jovana. Stoga se datuje kao spomenik kulture sa početka XIV vijeka. Imajući u vidu stil gradnje, pojedini istraživači vjeruju da je Sv. Marija ustvari bila franjevački manastir.
Drevni grad Svač, koji već vjekovima „snom mrtvijem spava“, danas predstavlja spomenički kompleks (doduše, prilično ruiniran i zapušten) od izuzetne istorijske, arhitektonske, arheološke i kulturne vrijednosti. Registrovan je kao spomenik kulture I kategorije i zaštićen je zakonom. Na području ulcinjske opštine, poslije Starog grada Ulcinja, predstavlja – svakako – drugu po značaju atrakciju iz oblasti kulture, koja privlači pažnju brojnih turista, putnika, istraživača i drugih znatiželjnika.
Autor zapisa u crkvi Svetog Jovana
Posebna vrijednost ovog grada crkava i grada blistave istorijske prošlosti ogleda se u činjenici da se nalazi na samoj obali Šaskog jezera, koje u svim razvojnim planovima figurira kao ogromni turistički potencijal. Nažalost, taj prirodni dragulj nadomak Ulcinja još uvijek nije u dovoljnoj mjeri iskorišćen i valorizovan.
„Osnovna vrijednost Šaskog jezera je njegova veličina, kao i karstno područje koje ga okružuje. Ovo područje je potpuno prirodno, bez uticaja čovjeka, posebno padine koje se spuštaju prema jezeru. Zajedno, jezero i okolina, obrazuju jedinstveni prirodni pejzaž“ (Stephan Dömpke: „Nacrt temeljne studije za uspostavljanjem zaštićenog područja delte Bojane“, Berlin, 2008, str. 70).
Jezero se nalazi u Ulcinjskom polju na nadmorskoj visini od 1 metra. Leži u plitkoj depresiji (udolini) između dva niska kraška lanca – Briske gore na jugozapadu i Šaskog brda na sjeveru. Zavisno od sezonskog vodostaja, u toku godine vodena površina jezera se kreće od 3,6 do 5,4 km². Samo jezero (dubine do 6,5 metara) je kriptodepresija, što znači da se pojedini djelovi njegovog dna nalaze ispod nivoa mora.
Da bi se regulisao nivo vodostaja prokopan je kanal (dužine oko 300 metara) između Šaskog jezera i Bojane. Kada je na ovoj rijeci visok vodostaj, voda se preliva u jezero i obrnuto. Time se reguliše izdizanje i spuštanje nivoa vode u jezeru.
Alimov izvor – ili kako se dobro dobrim vraća
Alim Đeković iz sela Selite, nedaleko od Sukobina u ulcinjskoj opštini, pored napuštenog vojnog motela, na obali bisernog Šaskog jezera sagradio je mali restoran. U početku je muku mučio pošto za restoran, iako pored samog jezera, nije imao čiste izvorske vode. Bez nje je bilo veoma teško organizovati i pružati kvalitetnu ugostiteljsku uslugu. Obilazio je okolni prostor, kako bi pronašao kakav izvor pitke vode i time obezbijedio uspješno i dugoročno poslovanje svog restorana.
Ulaz u crkvu – pećinu isposnicu u Šaskom kršu
U traganju za nasušnim izvorom, Alim je jednog dana, u Šaskom kršu koji se uzdiže iznad samog jezera, uočio neobična kamena vrata. Sjutradan se uputio bespućem da potraži ovaj kameni objekat. Stigavši do samog odredišta iznenadio se kada je ustanovio da se radi o ulazu u crkvu, odnosno u pećinu isposnicu. Iza ulaza su se nalazile dvije podzemne odaje, sa starim drvenim krstom na jednoj od stijena pećine.
Ovo otkriće veoma je obradovalo Alima Đekovića, te je odlučio da raskosi i osposobi prilaz do isposničke crkve – pećine. Trebalo mu je gotovo nedjelju dana da sa grupom radnika obavi predmetni zadatak. Kada je posao uspješno završio, pomolio se Gospodu Bogu i Sv. Mariji (u međuvremenu je saznao da je crkva posvećena Bogorodici), uz molbu da mu pomognu u pronalaženju izvora vode za njegov restoran koji je sagradio na samoj obali jezera.
Izlazeći iz crkve, neko tajanstveno proviđenje uputilo ga je da na tačno određenom mjestu, nedaleko od restorana, u stijeni iznad same vodene površine jezera, potraži izvorsku vodu. Kada se vratio u restoran, Alim je odmah obišao stijenu na koju je ukazala Sv. Marija iz Šaskog krša. I gle čuda – na njegovo opšte iznenađenje, u jednoj nevelikoj škrapi zapazio je izdašan izvor vode, koji od tada neprekidno teče i ljeti i zimi. Da Bog i Sv. Marija nijesu uslišili Alimovu molitvu i na čudesan način pomogli mu u obezbjeđenju pitke vode, najvjerovatnije da danas na Šaskom jezeru ne bi postojalo mjesto na kome brojni gosti i posjetioci ovog jedinstvenog prirodnog dragulja mogu biti srdačno dočekani i kvalitetno usluženi sa širokim izborom pića i hrane.
Na navedenom nesvakidašnjem primjeru vrijednog ugostiteljskog radnika Alima Đekovića, još jednom se pokazalo da se dobro dobrim vraća. „Ja sam Božiju kuću uredio i Bog mene nije zaboravio. Neću ni ja svetinju. Uskoro ću da probijem put do crkve kako bi i moji gosti i ostali mogli da vide ljepotu pećine isposnice, gdje sada stari drveni krst samuje“ – kaže sa ponosom i ushićenjem ovaj, zasada, jedini šaski restorater.
U ekonomskom pogledu, Šasko jezero predstavlja višestruko značajan prirodno-turistički resurs. Jedinstveno je po svojoj ljepoti, bistro je i mirno i izuzetno je bogato ribom (u njemu živi oko 20 vrsta ribe). Veoma je značajno kao sezonsko stanište ptica, odnosno kao njihov sabirni centar i prolazna stanica ptica selica. Na samom jezeru i u njegovoj okolini evidentirano je oko 240 različitih vrsta ptica, dok ih u samoj Evropi ima oko 400 vrsta. Voda jezera je topla, ljeti dostiže temperaturu i do 28 stepeni, tako da je pogodno za kupanje. Osim toga, nedaleko od jezera nalaze se impozantne ruševine srednjovjekovnog grada Svača, u kojima miruju sjenke nemirne i bogate istorije ovog kraja.
Šasko jezero – pogled sa Svača
Sve to, uvezano u jedan čarobni prirodno-pejzažni i kulturno-civilizacijski diverzitet, čini izvanrednu osnovu za konstituisanje srži brenda, odnosno konkurentskog identiteta održivog turističkog razvoja Šaskog jezera. Razumije se, u implementaciji koncepta održivog turizma ove destinacije drevni grad Svač, kao neiscrpni rudnik za arheološka i druga istraživanja, odnosno kao izazov za realizaciji brojnih obnoviteljskih poduhvata, zauzima posebno mjesto.
Za početak bilo bi primjereno ukoliko bi se u davno zaboravljenom Svaču pristupilo obnovi dvije njegove najznačajnije i najmonumentalnije crkve – Sv. Jovana i Sv. Marije. U jednoj od tih obnovljenih svetinja mogao bi se izložiti i prezentovati sav nađeni arheološku materijal na Svaču, prilikom sprovedenih istraživanja tokom 1985. godine. Time bi se na ovom mitskom lokalitetu uspostavio svojevrsni kulturno-istorijski i muzejski kompleks, koji bi doprinio potpunijoj afirmaciji svačko-šaske turističke destinacije. Jer, u prošlosti se – često puta – može naći govor vječnosti i budućnost onog što danas nazivamo „politika održivog razvoja“.
