Manastir Stanjevići, kao jedan od simbola crnogorske državnosti i slobode, nalazi se u podlovćenskoj Crnoj Gori (iznad Budve i sela Pobora), odnosno na južnim padinama Lovćena, tog ponosnog crnogorskog Olimpa. Kazivanje o nastanku ovog manastirskog zdanja (nadmorska visina od 787 m) vezano je za rodonačelnika dinastije Petrović – Danila Šćepčeva Petrovića, koji je otvorio novu eru u istoriji Crne Gore, jer je za osnovni cilj imao potpuno oslobođenje od Turaka.
Stanjevići se prvi put pominju 1714. godine kao manje utvrđenje u koje se sklonio vladika Danilo, pošto su Turci opustošili Cetinjski manastir. Vladika Sava Petrović je 1736. godine podigao manastir i crkvu Sv. Trojica. U manastiru je radila škola za opismenjavanje, koju je pohađao i Petar I Petrović. Smrću Petra I manastir polako gubi na značaju, jer je Petar II rađe boravio u Podmainama, kako bi bio bliže moru zbog osjetljivog zdravlja.
Pod pritiskom Austrije Njegoš je bio primoran da joj proda crnogorske manastire u Primorju – Podmaine (1837) i Stanjeviće (1839). Manastir Stanjeviće Austrijanci pretvaraju u jako pogranično utvrđenje, pa je tako u bokeljskom ustanku 1869. godine manastirska građevina u velikoj mjeri oštećena i porušena. Tek u najnovije vrijeme počela je njegova obnova, koja još uvijek traje.
Uz gorostasni Lovćen, Cetinje i Cetinjski manastir, Stanjevići predstavljaju – u istorijskoj vertikali – jedan od četiri ugaona kamena na kojima je sazdano monumentalno zdanje crnogorske državnosti, odnosno – u burnim i nemirnim vremenima – na jatagane izvojevana crnogorska sloboda. Jer, kao što je poznato, Stanjevići su bili stogodišnja rezidencija dinastije Petrović, odnosno druga prestonica Crne Gore. A prije slavnih Petrovića ovim vrletnim prostorima su politički dominirali vladari iz, takođe, poznate i zaslužne crnogorske dinastije Crnojević, o čemu svjedoče ostaci njihovog srednjovjekovnog utvrđenja na Đurđevcu, koje se nalazi nedaleko od Stanjevića.
Koliko je ovaj manastir značajan za ukupnu crnogorsku istoriju najbolje ilustruje nekoliko znamenitih događaja koji su vezani za prošlost Stanjevića. Naime, u doba velike gladi ovdje je zasađen prvi „krumpir“ u Crnoj Gori, odakle je ubrzo raširen po ostalim krajevima, crnogorskim i primorskim. Tako je krompir prehranio izgladnjeli crnogorski narod, čime je spriječeno njegovo socijalno urušavanje i biološko nestajanje.
Socioekonomske prilike u budvanskom kraju, kao i u čitavoj Crnoj Gori, u osvit XIX vijeka bile su više nego složene, teške i sumorne. Česti unutrašnji sudari i krvne osvete, stalni ratni sukobi sa daleko nadmoćnijim Osmanskim carstvom, uz zaostalost, glad i epidemije, ozbiljno su dovodili u pitanje i sam biološki opstanak našeg naroda. Stoga se uveliko razmišljalo o kolektivnom iseljenju pojedinih čitavih plemena koja su živjela u pasivnim, lomnim i zabitim predjelima.
Svakako, prelomni događaj u prevazilaženju ovako teške ekonomske situacije i sveopšte nemaštine vezan je za pojavu krompira u Crnoj Gori, koji je – usljed hroničnog nedostatka hlebnog žita i drugih životnih namirnica – vrlo brzo postao osnovna biljka – hraniteljica napaćenog i izgladnjelog crnogorskog naroda.
Široj javnosti je dobro poznato da je prvi krompir u Crnu Goru, u doba gladi, donio Petar I Petrović (1786), kada se posljednji put vraćao iz Rusije. Međutim, malo je poznato da je taj krompir zasađen, upravo, na manastirskom imanju u Stanjevićima, odakle je ubrzo raširen po cijeloj Crnoj Gori, kao i na Crnogorskom primorju, koje se tada nalazilo pod mletačkom upravom. Ova čuvena „ruska krtola“ prehranila je crnogorski živalj i spasila ga od egzistencijalnog kraha.
„Pri ruševinama manastirske pojate i guvna je zgrada, gdje je Sv. Petar, vrativši se iz Rusije, najprvi odnjivio korun (krtolu), za koji do tada nijesu znali Crnogorci ni Primorci, a od tada ne znaju za glad“ (Mladen Crnogorčević: Crkve i manastiri u općini Budvanskoj, Zadar, 1901, str. 25).
Koliko je krompir bio važan za biološki opstanak crnogrskog naroda najbolje svjedoči Njegošev kalendar „Grlica“, u kome će se – uz znamenite datume iz crnogorske istorije – stalno bilježiti i godine „od kako je krumpir u Crnu Goru donesen.“
Treba reći da se u podlovćenskom kraju do dana današnjeg zadržala ta čuvena sorta, u narodu poznata kao „ruska krtola“, mada je više sve manje i rijetko ima.
Nadalje, u mračnoj ćeliji manastira Stanjevići Petar I Petrović je svojom rukom napisao tekst prvog crnogorskog zakonika (Zakonik opšti crnogorski i brdski), koji je potom ovdje izglasan na zemaljskom saboru. Donošenjem tog akta postavljeni su pravni temelji moderne crnogorske države, čime je trasiran put njenog budućeg društvenog i političkog razvoja.
U odajama manastira Stanjevići na zemaljskom saboru održanom 18. oktobra 1798. godine izglasan je Zakonik opšti crnogorski i brdski (tzv. Zakonik vladike Petra I Petrovića), koji je imao 16 članova. Drugi dio Zakonika (od 17. do 33. člana) donijet je 17. avgusta 1803. godine na narodnoj skupštini na Cetinju. To je prvi akt u istoriji Crne Gore koji je formalno-pravno imao odlike punovažnog zakonskog teksta.
Na zemaljskom zasijedanju u Stanjevićima izabrano je i „Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog“ (poznato u narodu pod nazivom „Kuluk“), kao centralni organ zemaljske vlasti konstituisane crnogorske države novog vijeka. Ovo centralno zemaljsko „praviteljstvo“ je brojalo „pedeset činonačelnikov“.
Izglasavanje Zakonika i izbor zemaljskog praviteljstva predstavlja prelomni događaj u daljem istorijskom, političkom i državno-pravnom ustrojstvu i razvoju crnogorskog naroda. „Po riječima samog vladike, iskazanim nekoliko decenija kasnije, donošenjem zakonika i izborom zemaljskog praviteljstva započelo je zlatno doba crnogorske istorije. Ono je označilo, ili trebalo da označi, spremnost Crne Gore da kao organizovana državna zajednica uđe u evropsku porodicu naroda. Vladar koji je sve te poduhvate smišljao i njima rukovodio bio je svjestan mogućnosti da i mali narodi mogu stvarati veliku istoriju“ (Istorija Crne Gore, knjiga 4, tom 1, Titograd, 1967, str. 46).
Zakonik opšti crnogorski i brdski predstavlja, dakle, prvi pravni spomenik u kome su proklamovana načela o uvođenju reda u unutrašnje prilike, kao i da svi stanovnici Crne Gore treba da brane svoju slobodu i nezavisnost otačastva. Posebno je važno što je Zakonik zabranio krvnu osvetu i proglasio ubistvo i napad na fizički integritet ličnosti za tešku krivičnu radnju, koje zemaljski sud kažnjava po službenoj dužnosti. „Budući je na sveopštem narodnom zboru donesen Zakonik i postavljene kazne za prekraćenje međusobnog krvoprolića, koje se od samovoljstva bješe ukorijenilo u našoj zemlji to se objavljuje svima i svakom, da će za sve prestupe i pogreške biti kažnjen po zakonu.“
Jedno od najznačajnijih pravnih načela ovog Zakonika ogledalo se u jednakosti stranaka na sudu. Osim toga, proklamovana je neprikosnovenost privatne svojine i veoma strogim sankcijama je okvalifikovana krađa. Zakonikom su zaštićeni porodica i brak, kao osnovne ćelije društva.
Treba reći da je Zakonik opšti crnogorski i brdski poslužio kao dobra pravna osnova za kasnije donošenje Opšteg zemaljskog zakonika (1855), poznatog kao Danilov zakonik.
Najzad, u Stanjevićima Petar I je napisao veliki broj svojih čuvenih poslanica, namijenjenih zavađenim crnogorskim plemenima, bratsvima i pojedincima. Ove svojevrsne poruke ili „freske na kamenu“, kako su slikovito nazvane, nalaze se gotovo u samoj ravni sa najuzvišenijim moralnim normama i zakonima, koje je iznjedrila cjelokupna ljudska civilizacija. Pisane su lijepim i čistim narodnim jezikom i imale su magičnu moć u mirenju zakrvljenih plemena i razvezivanju brojnih društvenih čvorova.
Petar I je pisao poslanice vodeći neprekidnu borbu sa krvnom osvetom i svakim drugim neobuzdanim ljudskim nepočinstvom. Pisao ih je da budu aktivni, djelotvorni činioci u rješavanju raznih sporova i problema. Zato su one onaj mukli glas vremena kojem su okrenute.
Poslanice su pisane sa strasnim unutrašnjim žarom Vladičinim, u kojima on zna da se naljuti, da jekne, proplače ili prokune. Kada je suočen sa brojnim narodnim nevoljama Petrar I u ruke uzima najjače oružje, a to su njegove riječi, klesane u jednostavnim obrisima, bez kitnjaste glagoljice, sa ciljem da neposredno odjeknu i djeluju na ljude. One su, zapravo, bile njegovo lično suočavanje sa narodom, koji je stalno bio pritiješnjen ratovima, nemaštinom i raznim tjeskobama.
Preko trideset poslanica napisao je Petar I Petrović na Stanjevićima i odaslao ih na razne adrese. Sve su one impresivna svjedočanstva vremena u kome su nastale.
Sa Petrom I, njegovim poslanicama, zakonicima, ruskom krtolom, velikim pobjedničkim bojevima sa daleko nadmoćnijim Osmanlijskim carstvom i trupama Napoleona Bonaparte počinje jedna drugačija Crna Gora. S tim u vezi treba reći da su posebno bile impresivne pobjede Crnogoraca nad vojskom Napoleona Bonaparte.
U vrijeme kada je Napoleon bio na vrhuncu svoje vojne i političke moći (nakon što je 1805. godine kod Austerlica ubjedljivo pobijedio združenu armiju dva cara – ruskog i austrijskog), njegova do tada nepobjediva vojna armada 1806. godine doživljava totalni poraz u Primorju i Boki Kotorskoj od šačice Crnogoraca i Primoraca (među Primorcima su dominirala budvanska plemena Brajići, Pobori i Maine), koje je predvodio Petar I. Ovaj sukob crnogorske vojske sa Napoleonovim trupama „spada u najslavnije stranice crnogorske ratne istorije“ (vidjeti detaljnije u „Istoriji Crne Gore“, knjiga IV – tom 1, Podgorica, 2004, str. 65-71).
Oduševljen kolosalnom pobjedom Crnogoraca i Primoraca i protjerivanjem daleko nadmoćnije, organizovanije i opremljenije francuske vojske sve do Dubrovnika i Korčule (1806), slavni ruski poeta Aleksandar Sergejevič Puškin je napisao čuvenu istorijsku pjesmu „Crnogorci i Bonaparta“, čiji stihovi, između ostalog, glase:
Crnogorci šta je ovo?
– Bonaparta pitao je –
Je l’ istina da to pleme
ne boji se sile moje?
Zar prkosit meni može?!
Gora onih poglavare
Izvijestite: da polože
svoje puške i handžare!
………………………………..
Al’ gorštak se naš ne mijenja,
O predaji nema zbora!
Provalija i kamenja
za doček je puna gora!
Prema tome, svako onaj ko još nije bio na Stanjevićima iznad Budve ima jaki razlog da posjeti ovo istorijsko svetilište, napije se ledene lovćenske vode koja izvire neposredno ispod njegovih zidina i da se nadahne sa visokomoralnim i ljudskim vrijednostima koje simbolizije takav velikan slavne crnogorske istorije kakav je u svemu bio Petar I, odnosno Vladika Sveti kako ga je još za života oslovljavao narod crnogorski.
(Ovaj tekst je objavljen i časopisu „Komuna, broj 15 – maj 2015)
